તિતિક્ષા અને અનાસક્ત કર્મ થકી વિજયશ્રી

શ્રીકૃષ્ણે જે રણગાન કર્યું એવી ભગવદ્ ગીતા થકી વીર અર્જુન જીવનસંગ્રામના પડકારો ઝીલી કર્મયોગનું બખૂબી પાલન કરે છે. વાસ્તવમાં તિતિક્ષા જ કર્મફળને પક્વ બનાવે છે. ધૈર્ય, વિવેક અને તપથી સાધ્ય થયેલી સહનશીલતા જ તિતિક્ષાનો નિખાર કરે છે. શારીરિક, માનસિક અને ભાવનાત્મક કષ્ટ સહન કરવાની ક્ષમતા વિકસીત થતાં આધ્યાત્મિક વિકાસનો પથ પ્રશસ્ત થાય છે.

હિન્દુ જીવનદર્શનમાં અનાસક્ત કર્મયોગ શ્રેષ્ઠ મનાય છે. કોઈપણ વાતમાં અત્યંત સ્થિરતા પ્રાપ્ત થયા બાદ નિષ્ઠાપૂર્વક કર્મયોગ સાધી શકાય. મનુષ્ય માત્ર માટે કર્મ અનિવાર્ય છે અને પ્રત્યેકને કર્મનું ફળ તો અવશ્ય મળે જ છે.

સુખ-દુ:ખ આવે અને જાય અર્થાત અનિત્ય છે. નિત્ય સુખદાયી કે નિત્ય દુઃખદાયી પદાર્થ આ પ્રાકૃતિક જગતમાં કોઈ જ નથી. મનુષ્ય એમાં કોઈ એકનો સ્વીકાર કરે અને બીજાનો ન કરે એવું શક્ય નથી. ચર્મચક્ષુ ખુલ્લા છે ત્યાં સુધી સન્મુખ આવેલ રૂપ કે કુરૂપ જોવું જ પડશે. કર્ણ ખુલ્લા રહે ત્યાં સુધી સારા કે ખરાબ શબ્દ સાંભળવા જ રહ્યા. મનુષ્ય વિવશ છે કેમકે અનુકૂળ પદાર્થો ગ્રહણ કરવા હોય તો ઓછીવધતી પ્રતિકૂળતા તો રહેવાની જ છે.

બાહ્યજગતની પ્રતિકૂળતા હટાવી ન શકાય તો પછી આંતરિક અવસ્થાની સુધારણાનો વિકલ્પ રહે છે. આથી જ તો આદેશ મળે છે. – तिंतिक्षस्व – ‘સહન કર’. પોતાની સહનશક્તિ વધારવાથી બહ્યાજગતની બધી પ્રતિકૂળતા દૂર થઇ જાય છે. ઘરની સુખસગવડમાં ભરાઈ રહેનાર વ્યક્તિ ઓછાં કપડાં પરિધાન, ઘરબહાર વિહાર, ટાઢતડકામાં રહેવાનો અભ્યાસ કરે, ઠંડાપાણીથી સ્નાન કરે અને સૂર્યકિરણોથી શરીર તપાવે તો એની ઠંડીગરમી સહન કરવાની શક્તિ વધે છે. ખેડૂત ધોમધખતા તાપ કે ભારે વરસાદમાં કામ કરે છે જયારે શહેરી વ્યક્તિને ગરમીમાં લૂ અને ઠંડીમાં તાવ આવી જાય છે. આવા વિવિધ દ્વન્દ્વ સહન કરવાનો અભ્યાસ જ ‘तितिक्षा’ છે. એનો આધાર લેવાનો ઉપદેશ શ્રીકૃષ્ણે અર્જુનને અધ્યાય – ૨ના શ્લોક – ૧૪માં કર્યો છે.

પોતામાં દ્વન્દ્વો સહન કરવાની શક્તિ વધારતા જવી એ જ તપ છે. આ તપ થકી જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. સુખ-દુઃખને સમાન સમજવાવાળો જ ધીરપુરુષ છે. સુખપ્રાપ્તિમાં ઘમંડી ન થનાર અને વિપદામાં હતાશ ન થનાર અને સમભાવે વર્તનાર કર્તવ્યનિષ્ઠ જ ધીર છે. આવું તિતિક્ષાયુક્ત ધૈર્ય અસાધારણ શક્તિમાં પરિણમે છે. આવી વ્યક્તિ જ અન્યોને યોગ્ય સલાહ આપવા સમર્થ બને છે.

માનસિક સમતા ધારણ કરનાર મનુષ્ય જ અમૃતતત્ત્વની પ્રાપ્તિનું આંતરિક સામર્થ્ય ધરાવે છે. વિકલ્પોના આઘાતોથી પોતાને મનને ચંચળ ન થવા દેનાર જ અમરતાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એક નાનકડો દીપક હવાની લહેરમાં બુઝાઈ જઈ શકે છે, પણ એની જ્યોત પ્રબળ બને ત્યારે વનમાં આગ લાગે છે. વળી, એ સમયે હવાની લહેર એને સહાય કરે છે. પરિસ્થિતિને કારણે જે દબાતો નથી, પણ તે વિપરીત પરિસ્થિતિ પર લગામ કસે છે. એવાં અમૃતપુત્રો પોતાના અસાધારણ ધૈર્યને કારણે શક્તિવર્ધન કરી વિજયી બને છે.

પ્રકૃતિદત્ત કર્મ કે સહજ કર્મ કરવામાં દ્વન્દ્વ રહેતું નથી, પણ પરિસ્થિતિ અનુસાર પ્રાપ્તકર્મ સંમુખ આવે તો વિચારણીય બને છે. દેશકાળની પરિસ્થિતિ અનુસાર જે કર્તવ્ય કર્મ બને છે એ નિયતકર્મ છે. મનુષ્ય માટે આ અનિવાર્ય અને આવશ્યક બની રહે છે. રાષ્ટ્ર પર આવેલ ઘનઘોર સંકટ સમયે માત્ર સૈન્ય જ ટકી શકે નહિ. એ સમયે દેશના બધા જ વર્ગોએ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવકત્વ ધારણ કરી પોતાનું દળ બનાવી રણભૂમિમાં સશસ્ત્ર આક્રમણ કરી શત્રુને પરાજય આપવો જોઈએ. આત્મરક્ષણ, સ્ત્રી અને જ્ઞાનીના રક્ષણની પરિસ્થિતિ ઊભી થાય ત્યારે પ્રત્યેક મનુષ્યે શસ્ત્રધારણ કરી કૃતનિશ્ચયી બનવું એ જ નાગરિક કર્તવ્ય બની જાય છે.

શ્રેષ્ઠ પુરુષોનું આચરણ જ સામાન્ય લોકોને માટે માર્ગદર્શક બને છે. શ્રેષ્ઠ લોકોના આચરણમાં દોષ થયો તો અનુયાયીઓમાં એ દોષ વધી જાય છે. સત્કર્મનું અનુકરણ કઠિન છે, પણ દોષોનું અનુકરણ સરળ છે. શ્રેષ્ઠોના સદ્ગુણ એમના મહાતપથી વૃદ્ધિ પામ્યા હોય છે અને એમના દોષ નિર્બળતાને કારણે હોય છે. આથી શ્રેષ્ઠ પુરુષો પર બહુ મોટું ઉત્તરદાયિત્વ રહે છે.

અર્જુનની ધર્નુવિદ્યાનું અનુકરણ અન્ય લોકો માટે અસંભવ છે. આ કર્મ અથાક અભ્યાસને અંતે પ્રાપ્ત થાય છે. જો કે અર્જુન યુદ્ધથી નિવૃત્ત થાય તો એ નિહાળીને અનેક મનુષ્યો યુદ્ધમધ્યે સહજતાથી પલાયન કરી શકે છે. પોતાનું અવિચારી અનુકરણ સામાન્ય લોકો કરશે એનું ધ્યાન રાખી વિચારપૂર્વક માર્ગક્રમણ કરે.

યુરોપથી એક મહારાણીને પગમાં ફોલ્લો થવાથી તે હાથલાકડી લઇ લંગડાતી ચાલવા લાગી. એ સમયે એના માટે એ અપરિહાર્ય હતું, પરંતુ એને આમ ચાલતી નિહાળીને ત્યાંથી ભદ્ર મહિલાઓ પણ હાથલાકડી લઈને રાણીની જેમ જ લંગડાતી ચાલવા માંડી અને મહારાણી ઠીક ન થઇ ત્યાં સુધી લંગડાતી ચાલ એક ફેશન બની ગઈ !

શ્રીકૃષ્ણ પણ અર્જુનને કહે છે કે જો હું વરદાતા શંકરની પુજા ન કરું તો મારા આત્માની પૂજા પણ કોઈ કરશે નહિ . બધા લોકો તો મારા સ્વીકૃત ઉદાહરણને જ અનુસરશે. આથી શ્રેષ્ઠીઓએ પોતાનું આચરણ નિર્દોષ અને ઉત્તમ રાખવું જોઇશે. શ્રીકૃષ્ણ પણ લોકસંગ્રહી દૃષ્ટિકોણ રાખી નિરલસ વૃત્તિથી અંતિમ ક્ષણ સુધી કર્મપ્રવૃત્ત રહ્યા’તા !

નેપોલિયન બોનાપાર્ટ અસાધારણ શક્તિનો ધણી મનાતો. કર્મયોગમાં કુશળતા પ્રાપ્ત વ્યક્તિ અધ્યાત્મવૃત્તિથી બધા કર્મો ઈશ્વરને અર્પણ કરે તો સિદ્ધિ મેળવે છે. સદા વિજેતા નેપોલિયન વોટરલૂની લડાઈ હારી જાય છે એ પૂર્વેનો એક પ્રસંગ છે. યુદ્ધની બધી ગોઠવણો થઇ ગઈ અને તે પછી સૈન્ય અધિકારીએ કહ્યું કે ઈશ્વરકૃપાથી આપણે કાલનું યુદ્ધ પણ જીતી જઈશું. એ સમયે અહંકારવશ નેપોલિયને કહ્યું કે ઈશ્વરકૃપા શું ? મારી બુદ્ધિશક્તિને કારણે યુદ્ધમાં વિજય મળે છે. ઈશ્વરાર્પણ કર્મ ન રહેવાથી એ યુદ્ધમાં એનો કારમો પરાજય થયો.

એકલવ્ય ગુરુનિષ્ઠાને કારણે સ્વઅભ્યાસથી ધર્નુવિદ્યામાં પ્રવીણ બને છે તો અર્જુન ગુરુ પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતા અને કૃષ્ણકૃપાથી મત્સ્યવેધ કરી વિજય અને શ્રી સ્વરૂપા દ્રોપદીનું વરણ કરી શકે છે.

જે યોદ્ધો તિતિક્ષા રાખી શકે છે તે અંતિમ વિજયની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૨ વર્ષના વનવાસ દરમિયાન તિતિક્ષા રૂપી તપને અંતે જ મહાબળી પાંડવો ધર્મયુદ્ધમાં વિજયી બની શકે છે. આ તિતિક્ષાને કારણે પાંડવો કુરુક્ષેત્રને ધર્મક્ષેત્ર માની સૈન્યસંખ્યામાં કૌરવો કરતાં ઓછા હોવા છતાં શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કરી મહાભારત જીતી જાય છે.

શિવાજી મોગલોના અત્યાચારો અને તુળજાભવાની મંદિરના ધ્વંસ છતાં તિતિક્ષા રાખી અફઝલખાનને સમય પાક્યે વાઘનખથી ચીરી નાખે છે. શિવાજી અકળાઈને સંતુલન ગુમાવી બેઠા હોત તો કદાચ વિજય દુષ્કર બની રહ્યો હોત !

રા.સ્વ.સંઘની સંગઠનસાફલ્યતા અને વિશ્વમાં પ્રથમ ક્રમાંકની સાંસ્કૃતિક સંસ્થા તરીકે શતાબ્દીગાથા પાછળ ત્રણ ત્રણ પ્રતિબંધો દરમિયાન તિતિક્ષાને અંતે કેળવાયેલ અદ્ભુત અનુશાસનની મહત્તા જાણી શકાય છે.

મહર્ષિ અરવિંદ અલીપુર બૉમ્બકાંડને કારણે જેલમાં રહ્યા ત્યારે ઈશ્વરકૃપા અને તિતિક્ષા થકી સત્યનો આવિષ્કાર પામી સંકટમાંથી મુક્ત થયા. તિતિક્ષાને કારણે એમનો જેલવાસ સનાતન રાષ્ટ્રના દર્શન થકી એક અતિમનસની આધ્યાત્મિક ક્રાંતિ સુધી દોરી ગયો.

ક્રાંતિકારી કાર્યકલાપો ત્યાગી સંગઠનકાર્ય રૂપી તિતિક્ષાને કારણે ડૉ. હેડગેવાર હિન્દુ રાષ્ટ્રની સમુન્નતિનો આશાસ્પદ માર્ગ પ્રશસ્ત કરી શક્યા હતા.

મંગળ પાન્ડેની જ્વલંત દેશદાઝ છતાં ધૈર્યના અભાવે સને 1857ના સૈનિકોના જવલંત પ્રયાસોને અસફળ બનાવી દીધા હતા. એ જ રીતે 1942ની હિન્દ છોડો ચળવળમાં આડેધડ હિંસાને કારણે આખરે અસફળતા સાંપડી હતી.

સદીઓના શ્રીરામજન્મભૂમિ સંઘર્ષ પછી તિતિક્ષા દ્વારા કરાયેલ સર્વાંગી પ્રયાસોના કારણે શ્રીરામજન્મભૂમિ મંદિરનું સ્વપ્ન ચરિતાર્થ થઈ શક્યું એ આપણો તાજો ઇતિહાસ છે.

અનાસક્ત કર્મ કરવું એ જ ઉત્તમ અને કારગર ઉપાય છે. કોઈ મનુષ્યદેહી અકર્મણ્ય રહી શકે નહિ. જનતાના રક્ષણ અને ઉન્નતિ અર્થે ઈશ્વરાભિમુખ થઈ કર્તવ્ય માટે તત્પર રહેવાની સિદ્ધતા વ્યક્તિ, સમાજ કે રાષ્ટ્રે ધૈર્યતાથી જાળવી રાખવી એ જ ‘धर्म’ છે.