ભારતીય દર્શન અને સામાજિક સમરસતાનો સંબંધ

રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ” શતાબ્દી વર્ષે “પંચ પ્રણ –પંચ પરિવર્તન”થી હિંદુરાષ્ટ્રને પરમ વૈભવ પર સ્થાપિત કરવા માટે સમતા અને મમતા સાથે તમામ પ્રકારના ભેદભાવ , ઊંચનીચ અને જ્ઞાતિજાતિના વાડાઓ ઓળંગીને સામાજિક સમરસતા માટે સંકલ્પ લઈએ સૌ સાથે મળીને “સમરસ હિંદુ સમર્થ ભારત” બનાવીએ

કુટુંબ પરિવાર એ સમાજનું અને રાષ્ટ્રનું હૃદય છે, આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ શતાબ્દી વર્ષ પર્વે પ્રત્યેક ભારતવાસી “રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ” દ્વારા આપેલા “પંચ પરિવર્તન” સંકલ્પને લઈને રાષ્ટ્રને પરમ વૈભવ પર સ્થાપિત કરવા માટે સંકલ્પિત થયા છે. સામાજિક પરિવર્તનના પાંચ પગલાં એટ્લે કે પંચ પરિવર્તનની આ વિશ્વ માંગલ્યની અધ્યાત્મિક વિકાસયાત્રાના પાંચ સ્તર છે, જેમાં સામાજિક સ્તરે "સામાજિક સમરસતા” ના નિત્ય નિયમિત પાલન માટે સંકલ્પબદ્ધ થઈએ .રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના શતાબ્દી વર્ષે સામાજમાં દિવ્ય સ્નેહ સાથે સમરસ થવા માટે સામાજિક સમરસતા કેવી રીતે આવે એ વિષે થોડું આત્મચિંતન અને મનન કરીએ. આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિ અને તેનું સાહિત્ય તેની અનોખી આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિ માટે વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે, જેમાં સામાજિક સમરસતા સંવાદિતાની લાગણી સરળતાથી જોઈ શકાય છે. આપણાં વેદ, પુરાણો, ઉપનિષદો, રામાયણ, મહાભારત, બુદ્ધ અને મહાવીરના ઉપદેશો અને આજ સુધી ઉપલબ્ધ સાહિત્ય એ પૂર્ણ રીતે એ વાતનો પુરાવો છે કે જ્યાં બધા જ ધર્મોના સમરસતા , સંવાદિતા, સહિષ્ણુતા,અહિંસા, કરુણા અને સમાનતાના સિદ્ધાંતોનો ખૂબ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથોએ ફક્ત મનુષ્યો પ્રત્યે જ નહીં પરંતુ વિશ્વના તમામ જીવો પ્રત્યે કરુણા, આદર અને પ્રેમનો સંદેશ આપ્યો છે અને દરેકને ભગવાનનો અંશ માન્યો છે. તેનું અર્થઘટન આ રીતે કરવામાં આવ્યું છે - ‘‘एकं सत् विप्रा: बहुधा वदन्ति।’ એટલે કે, સત્ય એક છે અને આ સત્યનું અર્થઘટન બ્રાહ્મણો, ઋષિઓ કે જ્ઞાનીઓ દ્વારા અલગ અલગ રીતે કરવામાં આવે છે અને સામાન્ય લોકો તેને ઘણી રીતે સમજાવે છે, તેથી જ આ દુનિયામાં અસંખ્ય મંતવ્યો છે. ભારતીય ઋષિઓ દ્વારા અનુભવાયેલ અને પ્રસ્થાપિત સંયુક્ત એકતાના આ દર્શન એ ભારતીય સંસ્કૃતિની વિશેષતા અને આધ્યાત્મિક આત્મા છે.

"સમરસતા અને સામાજિક સદ્ભાવના એક વ્યાપક વિષય છે. ભાવનાત્મકતા અને લાગણી પણ આ વિચાર સાથે સંકળાયેલી છે. સુમેળભર્યા બનવાનો અર્થ એક બનવું છે. કોઈ નાનું કે મોટું નથી, કોઈ ઉચ્ચ જાતિ કે શૂદ્ર નથી, કોઈ હિન્દુ કે અન્ય ધર્મના નથી, કોઈ ગરીબ કે અમીર નથી, કોઈ સ્ત્રી કે પુરુષ નથી. બધાં સમાન છે, બધાં માનવ છે. સામાજિક સુમેળનો મૂળ ઉદ્દેશ્ય સમાજમાં ભાઈચારો, સદ્ભાવના અને આત્મીયતા બનાવવાનો છે." એટલે કે, સામાજિક સુમેળ એક એવો ખ્યાલ છે જે ધર્મ, સંપ્રદાય, પ્રદેશ, ભાષા, જાતિ, રંગ, ફિલસૂફી, વિચાર વગેરેના આધારે ભેદભાવને પ્રતિબંધિત કરે છે અને અસ્પૃશ્યતાને તેના મૂળમાંથી નાબૂદ કરીને સમાજમાં પરસ્પર પ્રેમ અને સુમેળ વધારવાનું કામ કરે છે અને સમાજના દરેક વર્ગમાં એકતાની ભાવના સ્થાપિત કરે છે. પ્રાચીન સમયથી આધુનિક સમય સુધીના ભારતીય સાહિત્યમાં આ ભાવનાનો પ્રવાહ સરળતાથી અનુભવી શકાય છે. આ સંદર્ભમાં, પંડિત મદન મોહન માલવિયા કહે છે કે, "ભારતીય સભ્યતા અને સંસ્કૃતિની વિશાળતા અને મહત્વ સમગ્ર માનવતા સાથે ઓળખનો સંબંધ સ્થાપિત કરવાની પવિત્ર ભાવનામાં રહેલું છે." ઉપનિષદનો આ શ્લોક આ વિચારને રજૂ કરતું સૂત્ર છે-

“अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥”

એટલે કે, આ મારું છે અને આ મારું નથી; આવી ગણતરીઓ નાના મનવાળા લોકો દ્વારા કરવામાં આવે છે. ઉદાર હૃદય ધરાવતા લોકો માટે, આખું વિશ્વ, એટલે કે પૃથ્વી, તેમનો પરિવાર છે. આ ખ્યાલ માનવ સામાજિકતા, એકીકરણ અને સંવાદિતાનું એક મહાન દર્શન છે. વસુધૈવ કુટુમ્બકમ એ ભારતીય જીવન દર્શનનો સાર છે. દરેક ભારતીયને આનો ગર્વ હોવો જોઈએ. વિશ્વ ભાઈચારાની ભાવના અને ભારતીય દર્શનની ઊંડાઈને મજબૂત બનાવતા આ સૂત્રનો સાર વિશ્વ સમજી ગયું છે અને તેને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પગલાં લેવામાં આવી રહ્યા છે. આ પ્રયાસોએ વસુધૈવ કુટુમ્બકમને સમગ્ર વિશ્વમાં ઝડપથી લોકપ્રિય બનાવ્યું છે. શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વ અને ભાઈચારાની ભાવનાનું મહત્વ હજારો વર્ષ પહેલાં ભારતીય સાહિત્યમાં જોઈ શકાય છે. વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવના એ જ વસ્તુ તરફ નિર્દેશ કરે છે; હવે તેની વધતી જતી સુસંગતતા અને આવશ્યકતાએ વિશ્વનું ધ્યાન ભારતીય સંસ્કૃતિ અને સાહિત્ય તરફ પણ આકર્ષિત કર્યું છે. સુમેળની ભાવનાના મૂળને સમજવા માટે, ઋગ્વેદના પહેલા બે શ્લોકો આ દૃષ્ટિકોણથી નોંધપાત્ર છે -

“सं समिद्युवसे वृषन्नग्ने विश्वान्यर्यआ ।
इळस्पदे समिध्यसे स नो वसून्या भर ।।

અર્થ એ છે કે ભગવાન (સર્વોચ્ચ અસ્તિત્વ) બધાના પિતા છે જે બધા સુખોનો વરસાદ કરે છે અને પિતૃત્વના આધારે બધા જીવોમાં સુમેળ એ કુદરતનો અપેક્ષિત નિયમ છે, તેથી સ્વાભાવિક રીતે કોઈ ભેદભાવ શક્ય નથી. તેવી જ રીતે સુમેળ એ બીજો સિદ્ધાંત છે-

“सं गच्छध्वं सं वदध्वं सं वो मनांसि जानताम् ।
देवा भागं यथा पूर्वे संजानाना उपासते ।।

મતલબ કે આપણે બધા કાર્યો એકતાની ભાવનાથી પ્રેરિત થઈને સાથે મળીને કરવા જોઈએ, જેમ વિશ્વની બધી દૈવી શક્તિઓ કરે છે, તેમ આપણે પણ તેમનું અનુકરણ કરવું જોઈએ. નોંધનીય છે કે सं वो मनांसि ' કહીને, 'આપણા મન એક થવા દો' પર ભાર મૂકવામાં આવે છે, અભિપ્રાયની એકતા પર નહીં. મતલબ કે ભલે મંતવ્યો અલગ હોય, પણ મન એક હોવું જોઈએ. આ જ કારણ છે કે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં દરેક સકારાત્મક અભિપ્રાયનું સ્વાગત કરવામાં આવે છે.

એ નોંધનીય છે કે આ સંસ્કૃતિનું સ્વરૂપ ભારતીય સાહિત્યમાં સૌથી અસરકારક રીતે વ્યક્ત થયું છે. સંસ્કૃતિ એ સાહિત્યનો આત્મા છે. સાહિત્યના વિવિધ પ્રકારોમાં સંસ્કૃતિનો પ્રભાવ જોઈ શકાય છે. અહીંની સંસ્કૃતિના મૂળભૂત મૂલ્યો જેમ કે દયા, કરુણા, પ્રેમ, શાંતિ, સહિષ્ણુતા, ક્ષમા અને સંવાદિતા વગેરે ભારતીય સાહિત્યમાં યોગ્ય રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવ્યા છે. ભારતીય સંસ્કૃતિના આ સંકલિત સ્વરૂપને ભાષા દ્વારા, રામાયણ, મહાભારત, ગીતા, કાલિદાસ, ભવભૂતિ અને ભાસની કવિતાઓ અને નાટકો દ્વારા વારંવાર વ્યક્ત કરવામાં આવ્યું છે. આ દૃષ્ટિકોણથી, હિન્દી ભક્તિ સાહિત્ય અદ્ભુત છે. ભારતીય સાહિત્ય ચોક્કસપણે સુમેળભર્યા ભારતીય સંસ્કૃતિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.ભક્તિકાળ દરમિયાન, વિધર્મી વ્યવસ્થાને કારણે ભારતીય સમાજમાં અનેક પ્રકારની વિસંગતતાઓ પ્રવેશી હતી. પરિણામે, તે સમયના કવિઓએ તે વિસંગતતાઓ પર વિસ્તૃત રીતે લખ્યું અને સમાજમાં સુમેળ લાવવા માટે કાર્ય કર્યું. આ સમયગાળા દરમિયાન રામાનંદનું વ્યક્તિત્વ અસાધારણ હતું. તેઓ તત્કાલીન સમયના સૌથી મહાન અને પરમ આધ્યાત્મિક મહાત્મા હતા. તેમણે ભક્તિના ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ અને નીચ વચ્ચેનો ભેદ તોડી નાખ્યો. તમે બધી જાતિના અધિકૃત લોકોને પોતાના શિષ્યો બનાવ્યા. કબીરના વચનોમાં તેનો પ્રભાવ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. જ્યારે કબીર લખે છે-

“जाति-पांति पूछे नहिं कोई।
हरि को भजै सो हरि का होई।।“

વૈદિક સાહિત્ય અને પ્રાચીન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ક્યાંય જાતિ વ્યવસ્થા કે અસ્પૃશ્યતાના ઉદાહરણો નથી. વર્ણ વ્યવસ્થાનો ઉલ્લેખ છે જેનો જાતિ વ્યવસ્થા સાથે કોઈ સામ્યતા નથી. આ સંદર્ભમાં, આપણે ભગવદ ગીતાના આ શ્લોકને જોઈ શકીએ છીએ જ્યાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પોતે કહે છે -

“चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः।
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्।।

ગુણો અને કાર્યોના વિભાજનથી મારા દ્વારા ચતુર્વર્ણનું નિર્માણ થયું છે. ભલે હું તેનો કર્તા છું, છતાં તમારે મને અકર્તા અને અમર તરીકે જાણવું જોઈએ. વેદોમાં, લોકોને તેમના વર્ણ અનુસાર ચાર વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. આ વર્ગીકરણ તેમના જન્મ અનુસાર નહીં, તેમના સ્વભાવ અનુસાર કરવામાં આવ્યું છે. વર્ગોમાં આ વિવિધતા દરેક સમાજમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. સામ્યવાદી રાષ્ટ્રોમાં પણ જ્યાં સમાનતાનો સિદ્ધાંત મુખ્ય છે, ત્યાં માનવ સમાજમાં તફાવતોને નકારી શકાય નહીં. કેટલાક ફિલોસોફરો એવા છે જે સામ્યવાદી પક્ષના મુખ્ય આયોજક છે. કેટલાક લોકો સૈનિકો તરીકે પોતાના દેશનું રક્ષણ કરે છે. ખેડૂતો એવા છે જે ખેતી કરે છે અને કારખાનાઓમાં કામ કરતા કામદારો પણ છે.

વૈદિક દર્શનશાસ્ત્રમાં આ શ્રેણીઓનું વર્ણન વધુ વૈજ્ઞાનિક રીતે કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથોમાં પ્રકૃતિની શક્તિ દ્વારા ત્રણ ગુણોનું નિર્માણ થયું હોવાનું વર્ણવવામાં આવ્યું છે - સત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ. બ્રાહ્મણોમાં સત્વગુણનું વર્ચસ્વ છે. તેઓ શીખવા અને પૂજા કરવા તરફ વલણ ધરાવે છે. ક્ષત્રિયો એવા છે જેમનામાં રજોગુણ પ્રબળ હોય છે અને સત્વગુણ અમુક માત્રામાં મિશ્રિત હોય છે. તેમનો રસ વહીવટ અને વ્યવસ્થાપન સંબંધિત કામમાં છે. વૈશ્યોમાં, રજોગુણ અને તમોગુણ મિશ્રિત હોય છે. તે મુજબ તેઓ વ્યાપારી અને કૃષિ કાર્ય કરે છે. સમાજમાં શુદ્ર લોકો પણ છે. તેમનામાં તમોગુણ પ્રબળ છે, તેમને મજૂર વર્ગ કહેવામાં આવે છે. આ વર્ગીકરણ ન તો જન્મ સાથે સંબંધિત હતું અને ન તો તે અપરિવર્તનશીલ હતું. શ્રી કૃષ્ણએ આ શ્લોકમાં સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આ વર્ણાશ્રમ પ્રણાલીનું વર્ગીકરણ લોકોના ગુણો અને કાર્યો અનુસાર હતું. ભલે ભગવાન બ્રહ્માંડના સર્જનહાર છે, છતાં તેઓ અકર્તા છે. જેમ વરસાદનું પાણી જંગલોમાં એકસરખું પડે છે, પરંતુ કેટલાક બીજ વડના ઝાડમાં ઉગે છે, કેટલાક બીજ સુંદર ફૂલોમાં ઉગે છે અને ક્યાંક કાંટાળા છોડ ઉગી નીકળે છે. વરસાદ નિષ્પક્ષ રીતે પાણી પૂરું પાડે છે અને આ વિવિધતા માટે જવાબદાર નથી. તેવી જ રીતે, ભગવાન જીવોને ક્રિયાઓ કરવાની શક્તિ આપે છે અને તેઓ તેમની ઇચ્છા અનુસાર તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે નક્કી કરવા માટે સ્વતંત્ર છે, પરંતુ ભગવાન તેમનાં કાર્યો માટે જવાબદાર નથી.

વિશ્વનું પ્રથમ મહાકાવ્ય મહર્ષિ વાલ્મીકિ દ્વારા લખાયેલ રામાયણ છે. જેમાં ભેદભાવ અને અસ્પૃશ્યતાને મહત્વ આપ્યા સિવાય, ફક્ત સામાજિક સમરસતાની પ્રેરણા આપવામાં આવી છે. વનવાસી રામનું સમગ્ર જીવન સામાજિક સંવાદિતાનો એક અનુકરણીય માર્ગ છે. જંગલમાં જતી વખતે, શ્રી રામે દરેક પગલે સમાજના છેલ્લા વ્યક્તિનું આલિંગન કર્યું. આપણે બધાએ કેવટ વિશે સાંભળ્યું છે કે કેવી રીતે ભગવાન રામે તેમને ભેટી પડ્યા અને સમાજને સંદેશ આપ્યો કે દરેક મનુષ્યની અંદર એક જ આત્મા રહેલો છે. તેઓ બહારથી ભલે જુદા દેખાય, પણ અંદરથી બધા એકસરખા છે. અહીં કોઈ જાતિ ભેદભાવ નહોતો.

ભક્તિકાળના કવિઓએ પણ અસ્પૃશ્યતાનો ખુલ્લેઆમ વિરોધ કર્યો છે. કબીર તેમાંના મુખ્ય છે. જ્યાં પણ તેમને કોઈપણ પ્રકારની અસામાન્યતા દેખાઈ, તેમણે ખુલ્લેઆમ તેના પર શાબ્દિક અને જ્ઞાનથી પ્રહાર કર્યો અને સામાજિક સુધારા અંગેના પોતાના વિચારો સ્પષ્ટપણે વ્યક્ત કર્યા.

“जाति न पूछो साधु की, पूछ लिजिए ज्ञान,
मोल करो तरवार का, पड़ा रहन दो म्यान।”

કબીર સમરસતા સંવાદિતા અને એકતાના કવિ છે. તેઓ કોઈની લાગણીઓને ઠેસ પહોંચાડવામાં પણ હિંસા જુએ છે. તેમના દરેક નસમાં કરુણા ભરેલી હતી. જ્યારે આપણે જીવોને દુઃખ આપીએ છીએ, ત્યારે આપણા હૃદયમાં વેદના ઉત્પન્ન થાય છે. કબીરને ક્યારેય સપનામાં પણ પોતાના વિરોધીઓ પ્રત્યે દ્વેષની લાગણી નહોતી. તેઓ આ માનવીય ગુણોને સામાજિક સુમેળની મૂડી તરીકે જુએ છે. તેથી જ તેઓ ખચકાટ વિના કહે છે-

कपट कुटिलता छांडि कै, सबसों मित्रहि भाव
कृपावान सस ज्ञानवान, बैरभाव नहिं काव।
“कबीरा खड़ा बाजार में, मांगे सब की खैर।
ना काहू सों दोस्ती, न काहू सों बैर।।”

કબીરની જેમ, ભક્તિ કાળના કવિ તુલસીદાસ પણ એવા કવિ છે જેમણે સમાજમાં રહેલા તમામ ભેદભાવોને નાબૂદ કરીને સુમેળ સ્થાપિત કર્યો. ઉદાહરણ તરીકે, તમે તેમની નીચેની પંક્તિઓ જોઈ શકો છો -

जाति पाँति कुल धर्म बड़ाई। धनबल परिजन गुन चतुराई।।
भगति हीन नर सोइह कैसा। बिनु जल बारिद देखिअ जैसा।।

ભક્તિ વગરનો માણસ કેવો દેખાય છે? અર્થ: જાતિ, કુળ, વંશ, ધર્મ, મહાનતા, સંપત્તિ, શક્તિ, કુટુંબ, ગુણો અને ચતુરાઈ - આ બધું હોવા છતાં, ભક્તિ વિનાનો માણસ પાણી વિનાના વાદળ જેવો દેખાય છે.

તેમની કવિતામાં રામ રાજ્યનો ખ્યાલ એવો છે કે તેનાથી વધુ સુમેળનું શિખર બીજું શું હોઈ શકે. જ્યારે તે લખે છે-

दैहिक दैविक भौतिक तापा। राम राज नहिं काहुहि ब्यापा॥
सब नर करहिं परस्पर प्रीती। चलहिं स्वधर्म निरत श्रुति नीती॥

બધા માણસોએ એકબીજાને પ્રેમ કરવો જોઈએ. તમારા પોતાના ધર્મનું પાલન કરો અને શ્રુતિના સિદ્ધાંતોનું પાલન કરો. એટલે કે, રામરાજ્યમાં, કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૌતિક, દૈવી અને ભૌતિક મુશ્કેલીઓથી પ્રભાવિત થતું નથી. બધા માનવીઓ એકબીજાને પ્રેમ કરે છે અને વેદોમાં દર્શાવેલ સિદ્ધાંતો (શૈલી) નું ધ્યાન રાખીને પોતપોતાના ધર્મોનું પાલન કરે છે. આ સંદર્ભમાં, ડૉ. હજારી પ્રસાદ દ્વિવેદીનું વિધાન ખૂબ જ યોગ્ય છે, "તેમની આખી કવિતા સમન્વયનો એક વિશાળ પ્રયાસ છે, જેમ કે લોકો અને શાસ્ત્રોનો સમન્વય, ગૃહસ્થ અને તપસ્વીતાનો સમન્વય, ભાષા અને સંસ્કૃતિનો સમન્વય, નિર્ગુણ અને સગુણનો સમન્વય, વિષયવસ્તુ અને દાર્શનિક જ્ઞાનનો સમન્વય, બ્રાહ્મણ અને ચાંડાલનો સમન્વય, વિદ્વતા અને અવિદ્યાનો સમન્વય, રામચરિતમાનસ શરૂઆતથી અંત સુધી સમન્વયનું કાવ્ય છે."

“स्वपच सबर खस जमन जड़ पावँर कोल किरात।
रामु कहत पावन परम होत भुवन बिख्यात॥”8
‘‘बयरु न करु काहू सन कोई, राम प्रताप विषमता खोई।
सब नर कराहिं परस्पर प्रीती, चलहिं स्वधर्म निरत स्रुहि नीती।’’

બધા માણસોએ એકબીજાને પ્રેમ કરવો જોઈએ અને પોતાનાં ધર્મનું પાલન કરવું જોઈએ અને ભગવાનના સિદ્ધાંતોનું પાલન કરવું જોઈએ.સામાજિક સમરસતા અને સંવાદિતા એટલે એવો સમાજ જ્યાં કોઈ ભેદભાવ ન હોય, જ્યાં બધા સાથે રહે અને આ ઇચ્છિત સંવાદિતા પ્રાપ્ત કરવા માટે આનાથી અલગ સૂત્ર શું હોઈ શકે? જ્યારે તુલસી લખે છે-

‘परहित सरिस धर्म नहीं भाई,
परपीड़ा सम नहीं अधमाई।’

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સુમેળનું મૂળ સામૂહિક એકતામાં રહેલું છે. જેમાં વિવિધ માન્યતાઓ, સંપ્રદાયો, જાતિઓ, ધર્મો અને ભાષાઓના લોકોને એક જ સ્થળે પર લાવવાની કળા છે. વિવિધ સંપ્રદાયો અને સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓના સમૃદ્ધિએ તેને સંવાદિતાના શિખર પર મૂક્યું છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સુમેળનો મહત્વપૂર્ણ મુદ્દો તેની ધાર્મિક, દાર્શનિક અને સાંસ્કૃતિક સુમેળમાં રહેલો છે અને આ બધાના મૂળમાં આધ્યાત્મિક ચેતના રહેલી છે. આ આધ્યાત્મિક ચેતના સાર્વત્રિક શાણપણની વાત કરે છે:

समानी व आकूति: समाना ह्रदयानि व:।
समानमस्तु वो मनो यथा व: सुसहासति॥

આપણો ધ્યેય એક જ રહેવા દો, આપણી લાગણીઓ એકસરખી રહેવા દો. આપણા વિચારો એક થવા દો. જેમ આ વિશ્વ અને બ્રહ્માંડના વિવિધ પાસાઓ અને પ્રવૃત્તિઓમાં સુસંગતતા અને એકતા છે. વેદ મુજબ, મનુષ્યનું પ્રથમ કર્તવ્ય પરસ્પર સહયોગ, સંવાદિતા, સંકલન અને સહાય પૂરી પાડવાનું છે. ઋગ્વેદિક ઋષિઓએ સમાજને આદર્શ અને અનુકરણીય ઉદાહરણ આપ્યું છે. ઋગ્વેદના આ વિચારનો ક્રમિક વિકાસ આપણે વિનય ચંદ્ર મૌદ્ગલ્યની નીચેની પંક્તિઓમાં જોઈ શકીએ છીએ જ્યારે તેઓ કહે છે,

"‘हिन्द देश के निवासी सभी जन एक हैं रंग रूप वेश भाषा चाहे अनेक हैं।’"

નિષ્કર્ષમાં, આપણે કહી શકીએ કે સંવાદિતા એ ભારતીય સંસ્કૃતિની વિશેષતા છે. ભારતીય સમાજે ઘણા ઉતાર-ચઢાવ જોયા છે અને પરિણામે સમયાંતરે અનેક પ્રકારની ગૂંચવણો ઊભી થઈ છે, પરંતુ તે ક્યારેય કાયમી રહી શકી નથી કારણ કે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં વિવેક અને તર્કનું સ્થાન સર્વોચ્ચ છે. તેથી, તમામ પ્રકારની જટિલતાઓ અને મુશ્કેલીઓનો ઉકેલ ખૂબ જ તાર્કિક અને ન્યાયી રીતે આવી રહ્યો છે અને આ કાર્યમાં ભારતીય સાહિત્યની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા છે. કહેવાય છે કે સાહિત્ય એ સમાજનો અરીસો છે. જ્યારે આપણે ભારતીય સાહિત્યને આ દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ છીએ, ત્યારે સુમેળ તેનું મૂળભૂત તત્વ છે અને આ વલણ વૈદિક સાહિત્યથી લઈને આજ સુધીના સાહિત્યમાં દેખાય છે અને આપણને સૌના આ સઘળું સમરસ હતા છીએ અને સદાય સમરસ રહેવા માટે માર્ગદર્શન આપતું રહેશે....ૐ સર્વ મંગલમ ૐ વંદે ભારત માતરમ .....

***