પૌરાણિક ગ્રંથ સંપદા: ચિર પુરાતન, નિત્યનૂતન

સન 1887 માં, આજથી લગભગ 138 વર્ષ પહેલા, Emile Berliner નામના વૈજ્ઞાનિકે ગ્રામોફોનની શોધ કરી. આ યંત્ર અવાજ રેકોર્ડ કરી શકતું હતું. અને અવાજને સ્ટોર કરવા માટે એક ગોળ તકતી જેને ગ્રામોફોન રેકોર્ડ કહેવામાં આવતું હતું એનો ઉપયોગ થવાનો હતો. અન્ય એક જર્મન અતિવિદ્વાન પ્રોફેસર મેક્સ મુલરને વિનંતી કરવામાં આવી કે તેઓ પ્રથમ રેકોર્ડ માટે પોતાનો અવાજ અને કંઈક શ્રેષ્ઠ કન્ટેન્ટ આપે. પ્રોફેસર મેક્સ મુલરે સૌથી પ્રથમ પબ્લિક થયેલી રેકોર્ડમાં જે કન્ટેન્ટ શ્રેષ્ઠ ગણીને આપ્યું તે છે "અગ્નિમિળે પૂરોહિતમ્ ..." જે આપણા ઋગ્વેદ સંહિતાનો સહુથી પ્રથમ શ્લોક છે!

આ શ્લોકની પસંદગી બાબત ત્યારબાદ તેમણે જણાવ્યું હતું કે 10000 વર્ષ પછી પણ જો આ રેકોર્ડ કોકના હાથમાં આવે અને તેઓ આને સાંભળી શકે એવું તંત્ર એમને મળે તો હું માનું છું કે એટલા વર્ષો બાદ પણ સંસ્કૃત ભાષા એટલી જ પ્રસ્તુત હશે!

પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્ય અંગે આ સંદર્ભ ટાંકીને વાત શરૂ કરવાનું કારણ માત્ર એટલું જ કે પ્રોફેસર મેક્સ મુલર કોઈ સામાન્યજન ન હતા કે પોતે ભારતીય પણ ન હતા છતાં તેઓએ આપણા વાંગમયોમાં રહેલ જ્ઞાન ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ બતાવેલો.

વિશ્વનું સૌથી પ્રાચીન સાહિત્ય એ ઋગ્વેદને માનવામાં આવે છે. વેદ શબ્દ વિદ્ ધાતુ ઉપરથી જ બનેલો છે અને એનો અર્થ જ જ્ઞાન થાય છે. વેદોને અપૌરુષેય કહેવામાં આવ્યા છે કેમ કે તેમના રચનાકાર તરીકે કોઈ મનુષ્ય ગણવામાં આવ્યા નથી એ દેવતાઓએ પ્રારંભિક મનુષ્યને પૃથ્વીલોક ઉપર રહેવા માટે જીવન જીવવા માટે જે માર્ગદર્શન આપ્યું એ ગણવામાં આવે છે.

આજે આપણે બધા જાણીએ છીએ કે વેદો વિવિધ પ્રકારની ઋચાઓ વડે બનેલા છે. મહર્ષિ કૃષ્ણ દ્વૈપાયન વ્યાસે આ વિવિધ ઋચાઓનું વર્ગીકરણ કરીને એને વ્યવસ્થિત ચાર ભાગમાં વિભાજીત કર્યા છે જેમના નામ છે ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ સામવેદ અને અથર્વવેદ.

ઉપરના શ્લોકથી અંદાજો આવી ગયો હશે કે વેદોમાં પ્રકૃતિની ઉપાસના કરવામાં આવી છે જેમાં સૂર્ય , મેઘ, વરુણ , અગ્નિ વગેરે પ્રમુખ છે.

સૂર્ય, અગ્નિ તથા અવકાશી પદાર્થો અને સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ વિષયક લોકો ઋગ્વેદમાં સમાવવામાં આવ્યા છે. ત્યારબાદ યજ્ઞ આધારિત કર્મકાંડના શ્લોકો યજુર્વેદમાં સમાવવામાં આવ્યા છે. છંદબુદ્ધ ગીત સંગીત કે કાવ્ય રચના એની માહિતી સામવેદમાં સંકલન કરવામાં આવી છે અને છેલ્લે બાકીના બધા શ્લોકોને અથર્વવેદમાં સમાવવામાં આવ્યા છે.

આ તો થઈ વેદોની સાવ ઉપરછલ્લી વાત પણ ભારતીય પ્રાચીન પરંપરામાં જે લોકો ચારેય વેદનો જાણકાર રહેતા એમને ચતુર્વેદી કહેવામાં આવતા .. જે લોકો ચારમાંથી કોઈપણ ત્રણ વેદ કંઠસ્થ કરી શકતા અને એના પ્રમાણે જીવન જીવતા એમને ત્રિવેદી કહેવામાં આવતા જે માણસો કોઈ પણ બે વેદનું જ્ઞાન યાદ રાખતા અને એના માટેની જવાબદારી લેતા એમને દ્વિવેદી કહેવામાં આવતા આજ આગળ જતા બ્રાહ્મણોમાં અટક તરીકે પ્રચલિત છે જ અને દ્વિવેદી એ ગુજરાતમાં દવે અને હિન્દ પ્રદેશોમાં દુબે થયેલ છે

એક પૌરાણિક કથા પ્રમાણે, મહર્ષિ ભારદ્વાજને જ્યારે સો વર્ષના થયા બાદ, દેહાંત સમય નજીક આવ્યો ત્યારે તેમણે દેવતા પાસે વધુ આયુષ્ય એમ કહીને માંગ્યું કે હજુ હું માત્ર થોડોક જ વેદભ્યાસ કરી શક્યો છું. પણ મારે હજુ વિગતે ઊંડાણથી વેદભ્યાસ કરવાનો બાકી છે... યમરાજાએ એમને વધુ સો વર્ષનું આયુષ્ય આપ્યું.. એમણે વેદોના અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા અને જ્યારે ફરીથી યમરાજા લેવા આવ્યા ત્યારે હજુય બીજા સો વર્ષનું આયુષ્ય માંગીને કહ્યું કે મારે આ જ્ઞાન સંસારમાં અન્યોને સોંપીને જવું છે. એટલે મને હજુય બીજા સો વર્ષ આપો. યમરાજાએ એ વિનંતી પણ સ્વીકારી લીધી. અંતે જ્યારે યમ પરત આવે છે ત્યારે મહર્ષિ છેલ્લા સો વર્ષ માંગે છે કે આ વેદ શીખ્યો, બીજાને શીખવ્યો પણ મૂળમાં જાત ઓળખવાની આત્મની ઓળખ તો બાકી જ રહી ગઈ છે ..એના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ લેવાનું બાકી છે. ભગવાને એમને વધુ સો વર્ષ આપ્યા અને ફરીથી ભારદ્વાજે એમના આગળના સો વર્ષની આયુષ્ય ભોગવ્યા બાદ પ્રયાણ કર્યું. આ પૌરાણિક વાર્તા પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્ય વિશે જાણતા પહેલા એટલા માટે જાણવી જરૂરી છે કે આપણી પાસે સીમિત આયુષ્યમાં સમજવા માટે દરિયો પડ્યો છે!!! અને આપણી એવી કોઈ ક્ષમતા નથી કે ભારદ્વાજ ઋષિની જેમ મૃત્યુને પાછળ ઠેલ્યા કરી શકાય.

મૂળ ભારતીય જ્ઞાન પરંપરામાં પ્રથમ જે રચનાઓ થઈ તે જ વેદ.. અને એમના પુસ્તકો એટલે જ સંહિતા.. સંહિતામાં અઢળક ઋચાઓ હોય છે. અને અમુક ઋચાઓના સમૂહ એક જ દેવને માટે અથવા એક જ કારણથી રચાયા હોય તો એમને કહેવામાં આવે છે સૂક્ત! દા . ત. ઋગ્વેદના નાસદિય સૂક્તમાં સૃષ્ટિના સર્જનના રહસ્યો છે. એવું જ અન્ય હિરણ્યગર્ભ સૂક્ત કે શ્રી સૂક્ત અને પુરુષ સૂક્ત એમ વિવિધ સૂક્તો પ્રચલિત છે. સંહિતામાંથી અઢળક જ્ઞાન મળ્યા બાદ મનુષ્યને પોતાને જ દેવતાઓ પ્રત્યે, પ્રકૃતિ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાની ઈચ્છા થઈ હશે જેમાંથી ઉદ્ભવ થયો યજ્ઞનો. વિવિધ યજ્ઞ માટેની વિધિઓ પણ નિશ્ચિત કરવામાં આવી. એમાં વપરાતી સમીધા હોય કે મંત્રો - બધાયને વિવિધ હેતુઓ પ્રમાણે અલગ અલગ પ્રકાર પાડીને વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા. અને આ બધી ક્રિયાઓના વર્ણન જે ગ્રંથોમાં સમાવવામાં આવ્યા છે તે ગ્રંથ એટલે જ "બ્રાહ્મણ ગ્રંથ" દરેક વેદના પોતાના વિવિધ બ્રાહ્મણ ગ્રંથ હોય છે. જેમકે ઋગ્વેદના બ્રાહ્મણ ગ્રંથ છે શાંખાયન, કૌષીતિક, અને ઐતરેય યજુર્વેદના બ્રાહ્મણ ગ્રંથો છે તૈતેરીય, શતપથ ગૃહસ્થાશ્રમ

જેમ જેમ સૃષ્ટિ વિકાસ પામતી ગઈ હશે, માણસે બુદ્ધિને લીધે અન્ય પ્રાણીઓ ઉપર વર્ચસ્વ અને જંગલી પ્રાણીઓથી સુરક્ષા મેળવી હશે અને જેવું જીવન નિશ્ચિંત બન્યું હશે કે ચર્ચાઓ અને વાદવિવાદો કે શાસ્ત્રાર્થોની પણ શરૂઆત થઈ હશે.. જેમાંથી અમુક ચર્ચાઓએ દર્શનશાસ્ત્ર જન્માવ્યુ હશે અને એથી ભારતે વિશ્વમાં શ્રેષ્ઠ દર્શનો આપ્યા.

આવી ચર્ચાઓ અને કોઈ ઋચાઓ માટેના ગૂઢ ચિંતન અર્થે નિર્જન સ્થળો પસંદ કરતા હશે અથવા અરણ્યમાં શાંતિથી ઋચાઓ ઉપર કામ થતું હશે. એટલે જે ઋચાઓ ઉપર ચિંતન મનન કર્યા સિવાય ગૂઢ અર્થ સુધી પહોંચી જ નહીં શકાય એવી ઋચાઓનો સમાવેશ અરણ્યકોમાં કરવામાં આવ્યો. અને સંહિતામાંથી બ્રાહ્મણ ગ્રંથો અને આરણ્યક રચાયા બાદ પણ જે જ્ઞાન સરળતાથી, વાર્તા જેવા જ રસ સાથે વાંચકોને મળે એ માટે ચર્ચાઓ ચાલી અને એમને કહેવાયા ઉપિનિષદ.

ટુંકમાં દરેક વેદમાં પહેલા મંત્ર સંહિતા, ત્યારબાદ બ્રાહ્મણ ગ્રંથો, ત્યારબાદ આરણ્યક અને છેલ્લે ઉપનિષદ હોવાથી, ઉપનિષદોને વેદાંત કહેવામાં આવ્યા. ઋ​વેદનું ઐતરયે ઉપિનષદ છે. શુક્લ યજુર્વેદમાં ઈશાવાસ્ય, બૃહદારણ્યક.
● કૃષ્ણ યજુર્વેદનાં કઠ અને તૈતેરય.
● સામવેદનાં કેન ને છાંદોગ્ય અને
● અથવ​વેદનાં છે​​, પ્રશ્ન, મુન્ડક અને માંડુક્ય.

દરેક વેદના એકે એક ઉપવેદ પણ છે. જેમકે ઋગ્વેદના ઉપવેદ તરીકે આયુર્વેદ... યજુર્વેદમાં ધનુર્વેદ, ગંધર્વવેદ સામવેદનો અને અથર્વવેદનો શિલ્પ સ્થાપત્ય વાળો ઉપવેદ ગણતા હોઈએ છીએ.

વેદના કુલ છ અંગો ગણવામાં આવ્યા છે.
શિક્ષા
કલ્પ
વ્યાકરણ
નિરુક્ત
છંદ
અને જ્યોતિષ.

ત્યારબાદ રચના કરવામાં આવી પુરાણો અને મહાકાવ્યોની. રામાયણ મહાભારતથી તો ભારત રાષ્ટ્રનું એકપણ બાળક વંચિત નથી. પુરાણો કુલ અઢાર છે અને વાર્તા નામના રસ તત્ત્વથી ભરપૂર છે.

પ્રાચીન ભારતમાં ભાષાઓ અતિ સમૃદ્ધ હતી અને એમાંય ગિરવાણ એટલે કે વૈદિક સંસ્કૃતમાં અનેક અનેક શાસ્ત્રો રચાયા! સંહિતાઓ, ઉપનિષદો અને પુરાણો એનું જીવંત ઉદાહરણ છે.

છેલ્લે સ્વામી વિવેકાનંદજી ને એક ભાઈ પૂછે છે.... અમારી ધાર્મિક કિતાબ બાઇબલ છે. મુસલમાનો ની કુરાને શરીફ. શીખોની ગુરુગ્રંથ સાહેબ એમ.હિન્દુઓનો ગ્રંથ કયો,? સ્વામીજી બોલ્યા કે ના અમારે એક ગ્રંથ નથી, ગ્રંથાલય ભરાય એટલું બધું  સાહિત્ય છે.