લાલ બાલ પાલનો જહાલ વારસો: વિનાયક દામોદર સાવરકર

ઇતિહાસના અનેક પ્રચલિત શબ્દોનો સાચો અર્થ સમજ્યા વગર પ્રચાર થતો રહ્યો. જેમકે ૧૮૫૭ નો “બળવો”, બિના ખડગ બિના ઢાલ મળેલી આઝાદી, જહાલ અને મવાળ વગેરે. આમતો જહાલ અને મવાળ એ મધ્યમમાર્ગી (મોડરેટ) અને ચરમપંથી (એકસ્ટ્રીમીસ્ટ) ના સમાનાર્થી શબ્દો છે પણ ઇતિહાસની ડીક્ષનરીમાં એના અર્થો બહુજ અલગ થાય છે.

૧૮૫૭ના ક્રાંતિકારીઓનો જાત અનુભવ હોવાના કારણે એલન હ્યુમને, તથા ૧૮૭૯માં વાસુદેવ બળવંત ફડકેના ઉઠાવ કારણે વેડરબર્નને મવાળ લોકોનું સંગઠન “કોંગ્રેસ” સ્થાપવાની તાતી જરૂરરિયાત લાગી. આમ, જહાલ પક્ષના કારણે જ ૧૮૮૫માં મવાળ પક્ષનો ઉદય થયો અને શરૂઆતથી જ મવાળ પક્ષને “રાજ્યાશ્રય” મળતો રહ્યો.

જહાલ નેતા તરીકે ઓળખાતા લાલા લાજપત રાયે મવાળો નું વર્ગીકરણ કરતા લખ્યું છે: “ઘણા કોંગ્રેસના નેતાઓ સાચા દેશભક્ત હતા, પરંતુ તેમને શાંતિ અને સુખસગવડ સાથે એટલો અસાધારણ પ્રેમ હતો કે તેઓ એવા ઉપાયો વિશે વિચાર પણ ન કરી શકતા કે જેના કારણે શાંતિ ભંગ થઈ શકે, દંગા-ફસાદ ઊભા થઈ શકે અથવા આફતો આવી શકે. આ કારણે તેઓ અતિરેકી પદ્ધતિઓ પ્રત્યે તિરસ્કાર રાખતા અને જનસમુદાયમાં પ્રચાર કરવા પ્રત્યે અવિશ્વાસ રાખતા. તેઓ બહુ ધીમે ધીમે આગળ વધવા ઇચ્છતા.

સ્વાભાવિક છે કે, તેમના વચ્ચે કેટલાક કાયર પણ હતા, કેટલાક સ્વાર્થલોલુપ પણ, જેઓ ન્યાયાધીશની પદવી, સભ્યપદ, સન્માન કે "નાઈટહૂડ" જેવી ઉપાધિઓ મેળવવાની લાલસા રાખતા; પરંતુ અમે તેમને રાષ્ટ્રવાદી નથી માનતા. જો કે ઇતિહાસમાં એવો કોઈ રાજકીય પક્ષ નથી થયો કે જે આવા દુર્બળતાઓથી સંપૂર્ણ મુક્ત હોય.

કેટલાક કોંગ્રેસીઓ એવા પણ હતા કે વ્યવહારમાં તો ‘મોડરેટ’ હતા, પરંતુ વિચારોમાં અતિરેકી હતા—પણ તેમનામાં એટલું સાહસ ન હતું કે ખુલીને અતિરેકીઓ સાથે પોતાની ઓળખ ઉભી કરે. તેવી જ રીતે કેટલાક માત્ર નામના કોંગ્રેસી હતા, પરંતુ વાસ્તવમાં પુરા વફાદાર (બ્રિટિશપ્રેમી) હતા, જે પોતાનાં હિતોને આગળ વધારવાની તક જ શોધતા રહેતા.

તે ઉપરાંત કેટલાક એવા પણ હતા કે જેઓ સંવિધાનિક આંદોલનને તો સમર્થન આપતા, પરંતુ ઇચ્છતા કે કોંગ્રેસ વધુ આત્મવિશ્વાસી અને સ્વાવલંબી બને. તેઓ સમકાલીન વિષયો પર ઠરાવ પસાર કરવા માટે તો તૈયાર હતા, પરંતુ આગળ વધીને સરકારને અરજીઓ, પ્રાર્થનાઓ કે નિવેદનો રજૂ કરવા ઇચ્છતા નહોતા.”

કોંગ્રેસના ઠરાવો, અધિવેશનો કર્યા પછી પણ સરકાર દ્વારા સામાન્ય લોકોની સ્થિતિમાં કે બંધારણીય સુધારાઓની સ્થિતિમાં ઝાઝો ફેરફાર થયો નહી. ઉલટું દુકાળ, પ્લેગ, મઝહબી ઉન્માદ જેવી પરીસ્થીતીઓમાં સરકારની કાર્યપ્રણાલીના કારણે લોકોમાં અસંતોષ વધ્યો. સામાન્ય જનતાના આક્રોશને અધિવેશનો પુરતો સીમિત ન રાખતાં આંદોલનો સુધી લઇ જનારા નેતાઓ ઇતિહાસમાં જહાલ તરીકે ઓળખાયા. ઉત્સવોના માધ્યમથી લોકોને સંગઠિત કરીને તેમને રાજકારણ માં સહભાગી કરનારા બાલ ગંગાધર તિલક “ભારતીય અસંતોષના જનક” કહેવાયા. પંજાબમાં ખેડૂતોને થતા અન્યાય સામે ગર્જના કરનારા લાલા લાજપત રાય “પજબના સિંહ” અથવા “પંજાબ કેસરી” તરીકે ઓળખાયા. આરંભે મવાળપંથી પરંતુ બંગાળના વિભાજન થી પ્રક્ષુબ્ધ એવા બિપીનચંદ્ર પાલ સ્વદેશી આંદોલન થકી બંગાળના પ્રતિનિધિ તરીકે ભારતભરમાં પ્રસ્થાપિત થયા. ૧૯૦૫માં બંગાળના વિભાજન પછી દેશભરમાં બ્રિટીશ રાજ વિરુદ્ધ સંયુક્ત મોરચો મંડાયો જેને આપણે “લાલ બાલ પાલ” તરીકે ઓળખીએ છીએ.

આ કાલખંડમાં મવાળ વધુ મવાળ બન્યા અને જહાલ વધુ જહાલ! જહાલો એ લોકજુવાળ વધુ ભડકાવ્યો. એટલું જ નહી૧૯૦૭માં સુરત અધિવેશનમાં મવાળો ની જાગીર સમી કોંગ્રેસ પર તિલક, અરવિંદ, અજીત સિંહ જેવા જહાલો એ કબજો જમાવવાનો પણ પ્રયત્ન કર્યો. આના કારણે જહાલ અને મવાળ પક્ષો વચ્ચે જંગ જામ્યો. રાજમાન્ય નેતાઓ અને બ્રિટીશરાજ એમ બે મોરચે લોકમાન્ય જેવા જહાલ લડી રહ્યાં હતાં.

બંગભંગ પછીના વર્ષોમાં ભારતમાં જ નહી, આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ગુંજતું એક યુવા નામ હતું: વિનાયક દામોદર સાવરકર (૧૮૮૩-૧૯૬૬). સાવરકરને વર્તમાનમાં “જહાલ” વિચારધારા ધરાવતા લોકો “સ્વાતંત્ર્યવીર” તરીકે ઓળખે છે અને મવાળોના વંશજો તેમને “માફી વીર” તરીકે સંબોધે છે, જો કે એ વખતે પણ મવાળો તેમને અત્યાચારી, મારો કાટો પંથ ના પ્રવર્તક તથા અંગ્રેજોને ગોળીએ દેનારા ઢીંગરા, કાન્હેરે જેવા તેમના અનુયાયીઓની બહાદુરીની “કાયરતાપૂર્ણ કૃત્ય” કહીને નિંદા કરતા.

સામે પક્ષે ૧૯૧૬માં પ્રકાશિત પોતાના પુસ્તક “યંગ ઇન્ડિયા”માં લાલા લજપતરાય સાવરકરની પ્રશંસા કરતા લખે છે: “આ તબક્કે આપણે બીજા એક રાષ્ટ્રવાદીનું નામ લઈ શકીએ છીએ, જેમણે ઘણા વર્ષોથી ઈંગ્લેન્ડમાં યુવાન ભારતીયો પર ભારે પ્રભાવ પાડ્યો હતો અને હાલમાં તેઓ આંદામાનમાં આજીવન કેદ ભોગવી રહ્યા છે. અમારો ઈશારો વિનાયક સાવરકર તરફ છે.

તેમના જીવનની સાદગી જોતા તેઓ અરવિંદ ઘોષ અને હરદયાલ જેવા જ વર્ગના હતા. તેમના જીવનની શુદ્ધતામાં તેઓ બંને જેટલા જ ઉચ્ચસ્તરના હતા. ... સાવરકરમાં નેતાના અત્યંત ઉત્તમ ગુણો હતા. તેઓ દુસ્સાહસી હોવાથી પકડાયા છે; તેમણે ક્યારેય પોતાની વ્યક્તિગત સલામતીની પરવા કરી નથી; તેમની પાસે એક પ્રાચીન યોદ્ધા જેવો જોશ હતો જે હંમેશા પોતાને જોખમમાં મૂકતો હતો.”

બીપીનચંદ્ર પાલે સાવરકર વિશે શું લખ્યું છે તે તો ખબર નથી પણ તેમના પુત્ર અને ‘બોમ્બે ટોકીઝ” ના સંસ્થાપક નિરંજન પાલ લંડનમાં સાવરકરના સહકારી હતાં એ દિવસોને યાદ કરતા તેમણે કહ્યું હતું “સાવરકર અમારા એકમાત્ર હીરો હતાં.”

જહાલ પક્ષના અધ્વર્યુ અને સાવરકરે જેમને “આમ્રવૃક્ષની જેમ છાયા આપનારા વડીલ” ગણાવ્યા છે તેવા તિલકના જહાલ રાજકારણમાં પોતાની ભૂમિકા વિશે સાવરકર આત્મકથામાં લખે છે: “લોકમાન્યના દેખાડા પુરતા ઉદ્દેશ્યો- સુરાજ્ય, હોમરુલ ના સોપાનો સર કરતા કરતા અમે તેમના મનમાં રહેલાં સાચા ઉદ્દેશ્યના- સ્વાતંત્ર્યના સોપાન સુધી પહોચ્યા. તેઓ જે મનમાં બોલતા તેની અમે ગર્જના કરી. તેઓ જ્યાં રોકાઈ જતાં ત્યાંથી અમે આગળ વધતા. તેઓ અમારા નેતા હતાં અને રાષ્ટ્ર કરતા એક ડગલું આગળ હતા પણ તેઓ આગળના ડગલા નિર્વિઘ્નપણે માંડી શકે તે માટે અમે તેમના કરતાં પણ સો ડગલાં આગળ જઈને ઝઝૂમીને અમારા રાષ્ટ્રના સૈન્યનો માર્ગ કંટક મુક્ત કરનારા “સેપીયર્સ એન્ડ માયનર્સ” ની ટુકડી ની ભૂમિકા ભજવી. જ્યાં તેમના સાધનો બુઠ્ઠા થઇ જતા ત્યાં એ સાધનોના લોખંડને ઓગાળીને અમે એ સાધનોના શસ્ત્રો બનાવ્યા. તિલક એ તલવાર ની મૂઠ, હાથો હતાં અને અમે ક્રાંતિકારીઓ એ તલવારની ધાર હતાં.”

કાલાપાની ની સજા (૧૯૧૦-૧૯૨૧) અને રત્નાગીરી માં સ્થાનબદ્ધતા (૧૯૨૪-૧૯૩૭) ના બંધન સિવાયના કાળમાં લંડન (૧૯૦૬-૧૯૧૦) અને ૧૯૩૭ પછી સાવરકરે શું કર્યું તે વિશે પણ ભ્રમણાઓ જ વધારે છે.

જેમકે ક્રાંતિકારીઓ વિશે ભ્રમણા ફેલાવવામાં આવે છે તેમ એકાદ બે અંગ્રેજોને મારીને દેશ સ્વતંત્ર થઇ જશે એમ સાવરકર ક્યારેય નહોતા માનતા એમની પાસે દેશને આઝાદ કરવાની બ્લુ પ્રિન્ટ તૈયાર હતી.

'દેશમાં ગુપ્ત રીતે શસ્ત્રો એકઠા કરવા, ભારતમાં દુષ્ટ બ્રિટિશ અધિકારીઓ પર વ્યક્તિગત હુમલા કરવા, દેશની સરહદોની અંદર અને બહાર શસ્ત્રાગાર બનાવવા અને તક મળે ત્યારે સરહદો દ્વારા ભારતમાં ઘૂસણખોરી કરવી; જર્મની અને રશિયા જેવા બ્રિટનના દુશ્મન દેશો સાથે સંબંધો સ્થાપિત કરવા; ક્રાંતિકારી સાહિત્યના પ્રચાર દ્વારા સેના અને પોલીસમાં ગુપ્ત રીતે રાષ્ટ્રવાદની ભાવના જાગૃત કરવી, પરોક્ષ યુદ્ધ કરવું અને સમયાંતરે નાના બળવાઓ દ્વારા દુશ્મન માટે ભારતમાં વહીવટ ચલાવવાનું મુશ્કેલ બનાવવું.”

આ રીતે, સાવરકર માનતા હતા કે સમાજમાં ધીમે ધીમે ક્રાંતિનું વાતાવરણ બનાવી શકાય છે. યુદ્ધની આ કળાનો અભ્યાસ કરીને લોકો આખરે લડવા માટે તૈયાર થશે, અને જ્યારે બ્રિટન ભયંકર યુદ્ધમાં ફસાઈ જશે, ત્યારે એક નિર્ણાયક યુદ્ધ દ્વારા ભારતને સ્વતંત્ર કરી શકાય.

સાવરકર દ્વારા સ્થાપિત અભિનવ ભારતની શાખાઓ ભારત પૂરતી જ સીમિત નહોતી, તેના અનેક નેતાઓએ ફ્રાંસ, જર્મની, સ્વિત્ઝરલેન્ડ અને અમેરિકા વગેરે દેશોમાં ભારતની સ્વતંત્રતા માટે ક્રાંતિકારી આન્દોલનનો વિસ્તાર કર્યો. રશિયા, આયર્લેન્ડ, ઈજીપ્ત અને ચીન જેવા દેશોના ક્રાંતિકારી સંગઠનો સાથે સંબધ વિકસાવ્યો. જેમકે સરદારસિંહ રાણા એ રશિયન ક્રાંતિકારીઓ પાસેથી બોમ્બ બનાવવાની પદ્ધતિ શીખવા માટે સેનાપતિ બાપટ ને કેવી રીતે સહાય કરી, કેવી રીતે બોમ્બ મેન્યુઅલ ભારતમાં લોકમાન્ય તિલક અને ખુદીરામ બોઝ સુધી પહોચ્યું અને કેવીરીતે પહેલાં બોમ્બ ધડાકા એ ક્રાંતિ સર્જી એ રોમહર્ષક ગાથા અલગ લેખનો વિષય છે. સાવરકરના ક્રાંતિના તાર ૧૯૦૯ ના ખુદીરામ બોઝ એ ફેકેલાં બોમ્બથી લઈને જાપાનમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન રાશબિહારી બોઝે ઉભી કરેલી ઇન્ડિયન ઈન્ડીપેન્ડન્સ લીગ સુધી જોડાયેલાં હતાં.

સાવરકર અને અન્ય ભારતીય ક્રાંતિકારીઓના નેતૃત્વ હેઠળના આંદોલન થી બ્રિટીશ શાસકો કેટલા ભયભીત હતાં તેનો બોલતો પુરાવો છે 4 ફેબ્રુઆરી 1910 ના રોજ નવો પ્રેસ એક્ટ રજૂ કરતા બ્રિટિશ વહીવટકર્તા સર હર્બર્ટ હોપ રિસ્લી નું ભાષણ. જેમાં એ કહે છે: "હાલમાં આપણે એક ઘૃણાસ્પદ ષડયંત્રનો સામનો કરી રહ્યા છીએ જેનો ઉદ્દેશ્ય દેશની સરકારને ઉથલાવી પાડવાનો અને આતંક ફેલાવીને બ્રિટિશ શાસનને અશક્ય બનાવવાનો છે. તેમનું સંગઠન ખૂબ પ્રભાવશાળી અને વ્યાપક છે. તેમની સંખ્યા પણ ખૂબ મોટી હોવાનું માનવામાં આવે છે, નેતાઓ ગુપ્ત રીતે કામ કરે છે અને તેમના યુવા અનુયાયીઓ આંખો બંધ કરીને તેમના આદેશોનું પાલન કરે છે. હાલમાં તેઓ તેમની પ્રિય પદ્ધતિ, રાજકીય હત્યાનો ઉપયોગ કરે છે; તેઓ તેને ખૂબ જ કડવાશ સાથે મેઝિની પદ્ધતિ કહે છે. તેમની હત્યાઓ અને હત્યાના પ્રયાસની સંખ્યા પહેલાથી જ ખૂબ મોટી છે. જ્યાં સુધી સરકારના અધિકારીઓનો સંબંધ છે, ત્યાં સુધી મામલો સ્પષ્ટ છે. તેમને કોઈપણ કિંમતે ધમકીઓ અને હુમલાઓથી સુરક્ષિત રાખવા જોઈએ. આપણા ભારતીય કર્મચારીઓને સૌથી વધુ રક્ષણની જરૂર છે, કારણ કે તેઓ જ જોખમની સૌથી નજીક છે." સર હર્બર્ટે તેમના ભાષણમાં અભિનવ ભારતથી પ્રેરિત બે હત્યાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જેમાં પહેલી હત્યા લંડનમાં મદન લાલ ઢીંગરા દ્વારા સર વિલિયમ કર્ઝન વાયલી દ્વારા કરવામાં આવી હતી અને બીજી હત્યા નાસિકના કલેક્ટર એ.એમ.ટી. જેક્સન દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જે અનંત લક્ષ્મણ કાન્હેરે દ્વારા કરવામાં આવી હતી. ઉપરાંત બંગાળના ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓનું પણ વિસ્તારથી વર્ણન તેમના ભાષણમાં જોવા મળે છે. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે અંગ્રેજોને પોતાની રાજધાની બંગાળ થી દૂર દિલ્હી ખસેડવી પડી અને સૌથી વધુ મહત્વપૂર્ણ વાત એ હતી કે ગયા ચાલીસ વર્ષોથી શાસનમાં કોઈ સુધારણાઓ થઇ નહોતી તે બોમ્બ ધડાકાઓના ભયથી “મોર્લે મિન્ટો સુધારા” ના રૂપમાં અંગ્રેજોને લાગુ કરવાની ફરજ પડી. જહાલો અને ક્રાંતિકારીઓનો ભય ખાળવા માટે મવાળોને સાથે રાખવાનો વ્યૂહ અંગ્રેજોએ અપનાવ્યો. ઉદાહરણ તરીકે તિલકને કારાવાસ ની સજા થઇ અને દેશભરમાં પ્રક્ષોભ ઉઠયો ત્યારે ગાંધીજીના રાજકીય ગુરુ મવાળ નેતા ગોખલે લંડનમાં હતા, આ વખતે ગવર્નર સર જ્યોર્જ કલાર્કે ૭ ઓગસ્ટ ૧૯૦૮ ના રોજ તેમને વિનંતી કરતો પત્ર લખ્યો: “આવા સમયમાં તમારી સાચી જગ્યા ભારતમાં છે. તમારું પાછા ફરવું દરેક રીતે લાભદાયક ઠરશે.” (ગોખલે : ઇન્ડીયન મોડરેટ એન્ડ ધ બ્રિટીશ રાજ, બિ.આર. નંદા, પૃષ્ઠ ૩૦૮)

૧૯૩૭માં જયારે સાવરકર પર લાગેલા બધાય પ્રતિબંધો ઉઠાવી લેવામાં આવ્યાં અને તેઓ જયારે સક્રિય રાજકારણમાં પ્રવેશ્યાં ત્યારે તેમણે તિલકની ભૂમિકા “સાધાનાનામ અનેકતા” નો અંગીકાર કર્યો. સાવરકર રાજકારણમાં “સાધનશુદ્ધિ, સત્ય, અહિંસા” જેવી બાબતોમાં માનતા નહોતાં. સાવરકરે તિલક ની પરંપરા આગળ ધપાવતા કહ્યું “રાષ્ટ્ર સ્વતંત્રતા ધ્યેયમ યથા સાધ્યમ ચ સાધનમ, પરિત્રાણાય હિન્દુનામ પક્ષોયં સમ્પ્રવર્તિત:” સ્વતંત્રતા પ્રાપ્તિના ધ્યેય માટે તેમને કોઈ પણ સાધન વાપરવાનો છોછ નહોતો. સંપૂર્ણ સહકાર અને અસહકાર ની પ્રચલિત રાજનીતિ વચ્ચે તેમણે અંગ્રેજોની સાથે “પ્રતિ-સહાકાર” (રિસ્પોન્સિવ કોઓપરેશન) ની પદ્ધતિ અપનાવી. પ્રતિ-સહાકાર એટલે પરિસ્થિતિ અનુસાર ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે ધોરણ અપનાવવું-ક્યારેક અંગ્રેજો સાથે અમુક બાબતે સહકાર કરવો અને ધ્યેયપૂર્તિ માટે અનુકુળ ના હોય તે બાબતોનો પ્રતિકાર કરવો. હિન્દુમહાસભાના અધ્યક્ષ તરીકે બીજા વિશ્વયુધ્ધની શરૂઆતમાં તેમણે અંગ્રેજોની સેનામાં હિન્દુઓને આવહન કર્યું. એ વખતે પણ સાવરકરના આ પગલાને અનેક નેતાઓએ વખોડ્યું હતું. તેમને “સ્વાતંત્ર્યવીર” નહી પણ “રિક્રુટવીર” તરીકે સંબોધવાનું પણ શરુ કર્યું હતું.

પણ સાવરકર પોતાના ઉદ્દેશ્યોમાં ખૂબ સ્પષ્ટ હતાં. તેમણે પોતાના ભાષણોમાં કહ્યું “ ભૂતકાળમાં, પિસ્તોલ રાખવાના ગુનામાં યુવાનોને જેલમાં સડવું પડતું હતું, પરંતુ આજે અંગ્રેજો પોતે જ તમને રાઇફલ, બંદૂકો, તોપો અને મશીનગન સોંપી રહ્યા છે. તમારે સૈનિકો અને સેનાપતિ તરીકે સંપૂર્ણ પ્રશિક્ષિત બનવું જોઈએ. શિપયાર્ડ, વિમાન, બંદૂક અને ઓર્ડનન્સ ફેક્ટરીઓમાં હજારો મિકેનિક્સની ભરતી કરો અને તેમને કુશળ નિષ્ણાતો તરીકે તાલીમ મેળવો. હું તમને વિનંતી કરું છું કે તમે સેનામાં જોડાઓ અને બંદૂકો ચલાવવાની તાલીમ લો, જેથી જ્યારે સમય આવે, ત્યારે તમે તેનું નાળચું સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવા તરફ વાળી શકો. હું તમને જે સ્પષ્ટપણે કહું છું, મેં વાઇસરોયને પણ એ જ કહ્યું છે. તમારે ક્યારેય કરારો અને બોન્ડ્સ વિશે ચિંતા ન કરવી જોઈએ. તે દસ્તાવેજોની પાછળનો ભાગ સંપૂર્ણપણે ખાલી છે. જ્યારે સમય આવશે, ત્યારે તમે તેમાં નવા કરારો અને બોન્ડ્સ લખી શકો છો. તમારે આ હકીકત સારી રીતે સમજવી જોઈએ કે જો તમે આખી પૃથ્વીને આવા પ્રસ્તાવો અને કરારોથી ઢાંકી દો છો, તો પણ તમને ક્યારેય સ્વરાજ મળશે નહીં. પરંતુ જો તમે આ પ્રસ્તાવો તમારા ખભા પર રાઇફલ્સ લટકાવીને લખો છો, તો તમને તે ચોક્કસપણે મળશે.” અહીં એ કહેવાની જરૂર નથી કે આઝાદ હિન્દ ફોજના તથા બ્રિટીશ નૌકાદળના ભારતીય સૈનિકોએ સાવરકરની વાતને વાસ્તવિકતામાં ફેરવી.

હકીકતમાં, ક્રાંતિને એક કારણ તરીકે અને તેના પરિણામ સ્વરૂપે રજૂ કરાયેલા બંધારણીય સુધારાઓ વચ્ચે ઐતિહાસિક જોડાણ છે. મોર્લે એ મિન્ટો ને લખેલા પત્રમાં કબુલ્યું હતું કે “જો સુધારણાઓ બ્રિટીશ રાજ ને બચાવી નહી શકે તો કોઈપણ બચાવી નહી શકે” (રિવોલ્યુશનરી એક્ટીવીટીઝ ઇન દિલ્લી, ડૉ કિશન લાલ પૃષ્ઠ ૩૦). સમગ્ર ઈતિહાસ જોતાં સુધારાઓ નો ઉપયોગ ઢાલ તરીકે થતો એમ કહેવું ખોટું નથી.

પ્રથમ સ્વતંત્રતા સંગ્રામ (૧૮૫૭) ના પરિણામે બ્રિટનની રાણીએ (૧૮૫૮) જાહેરાત કરી કે બ્રિટિશ તાજ હવે ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સ્થાને સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ દ્વારા ભારત પર સીધું શાસન કરશે. કુકા ચળવળ (૧૮૭૨) અને પ્રખ્યાત ક્રાંતિકારી વાસુદેવ બળવંત ફડકેનો બળવો (૧૮૭૯) એ બે મુખ્ય કારણો હતા જેના કારણે અંગ્રેજોને કોંગ્રેસ (૧૮૮૫) ની સ્થાપના કરવાની ફરજ પડી. વાઇસરોય લોર્ડ ડફરિન (૧૮૮૨-૯૨) દ્વારા લાવવામાં આવેલા સુધારાઓ પણ આ જ ઘટનાઓનું પરિણામ હતા. 'બંગ-ભંગ ચળવળ' (૧૯૦૫-૧૧), જેના પરિણામે ભારતીય પરિષદ અધિનિયમ (૧૯૦૯) અને અંતે બંગાળનું એકીકરણ (૧૯૧૧) થયું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ગદર ક્રાંતિકારી ચળવળના પ્રભાવને ઘટાડવા માટે મોન્ટાગુ-ચેમ્સફોર્ડ સુધારા (૧૯૧૯) લાવવામાં આવ્યા હતા. ગદર ચળવળ પછી, કાકોરી કાંડ (૧૯૨૫) અને એસેમ્બલી બોમ્બ કેસ ગોળમેજી પરિષદ (૧૯૩૦-૩૨) તરફ દોરી ગયો. પછી રંગૂનના પતન અને નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝની આઝાદ હિંદ ફોજના ઉદયના પરિણામે ક્રિપ્સ મિશન (૧૯૪૨) ભારત મોકલવામાં આવ્યું. આખરે, રોયલ ઇન્ડિયન નેવી અને એરફોર્સનો દેશવ્યાપી ઉઠાવ (૧૯૪૬) બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના તાબૂતમાં છેલ્લો ખીલો સાબિત થયો.

લોકમાન્ય તિલકે રાજનીતિનો એક શાશ્વત સિદ્ધાંત ઉચ્ચાર્યો હતો: “પ્રત્યેક રાજકીય પક્ષ એ જહાલ તરીકે ઉદય પામે છે અને મવાળ તરીકે અસ્ત થાય છે. આજે લોકો અમને જહાલ કહે છે પણ આવનારી પેઢીઓ અમને મવાળ કહેશે.” સાવરકરે આ શબ્દોને સાચા ઠેરવ્યાં. સાથે સાથે એ કહેવું પણ જરૂરી છે કે સાવરકરનું કામ વધુ કઠીન હતું. ક્રાંતિકારી તરીકે તો તેમણે અનેક જોખમો ઉઠાવ્યા પરંતુ એક રાજનેતા તરીકે પણ તેમની મુશ્કેલીઓ ઓછી નહોતી. તિલકના સમયમાં પ્રજામાં મવાળો માટે કોઈ સહાનુભૂતિ કે પ્રેમ નહોતો ઉલટું પ્રજા જહાલો સાથે હતી. ૧૯૩૭માં સાવરકરરાજકારણ માં સક્રિય થયાં ત્યારે જનતા મહાત્મા ગાંધીના વ્યક્તિત્વ અને તત્વજ્ઞાનથી અંજાયેલી હતી. સત્તાંતરણ બાદ મવાળવાદીઓ ભારતના શાસકો બન્યાં જેના કારણે સાવરકરના ક્ષાત્રવૃત્તિપૂર્ણ તત્વજ્ઞાન, આધુનિક શસ્ત્રો યુક્ત સૈન્યશક્તિ અને જહાલ વિદેશનીતિની સ્વતંત્ર ભારતમાં કોઈ જગ્યા રહી નહી. આધુનિક ભારતનો ઈતિહાસ જોતાં તિલકના સિદ્ધાંત પ્રમાણે સાવરકરને મવાળ કહેવડાવે એવી પેઢીનો ઉદય થવાનો હજુ બાકી છે.

***