મન, બુદ્ધિ અને “માઈન્ડ”

એક યુવાન સાધુ તેના ગુરુ પાસે જાય છે અને પૂછે છે, “ગુરુજી, મને પરમ શાંતિ કેવી રીતે મળશે?” ગુરુ તેને શાંતિથી બેસાડે છે અને તેને કહે છે, “જા, તારા હાથમાં રહેલો પથ્થર ફેંકી દે.” સાધુ પથ્થર ફેંકી દે છે અને ગુરુને પૂછે છે, “શું આ પથ્થરથી પરમ શાંતિ મળી ગઈ?” ગુરુ જવાબ આપે છે, “ના. મેં તને પથ્થર ફેંકી દેવાનું કહ્યું હતું. પણ શું તેં તારા મનમાંથી ‘આ પથ્થર’નો વિચાર ફેંકી દીધો? શું તારી બુદ્ધિએ તેને અર્થહીન માની લીધો? જ્યારે તારા હાથમાં પથ્થર હતો, ત્યારે તારું મન કહેતું હતું, ‘આ પથ્થર છે.’ જ્યારે મેં તને ફેંકવાનું કહ્યું, ત્યારે તારા મનમાં ‘ફેંકવાનો’ વિચાર આવ્યો. પરમ શાંતિ ત્યારે જ મળે જ્યારે તું માત્ર ક્રિયા કરે, અને તારું મન અને બુદ્ધિ તે ક્રિયા સાથે જોડાયેલા વિચારો અને લાગણીઓથી મુક્ત હોય.”

**

“આજે મારું મન નથી!”
“એનામાં બુદ્ધિ નથી!”
“હવે તો માઈન્ડ પાવરનો જમાનો છે!”

તમે ઉપરમાંથી કોઈને કોઈ વાક્ય બોલ્યા હશો અથવા તો સાંભળ્યું હશે. પણ શું આપણે ખરેખર જાણીએ છીએ કે આ સંકલ્પનાઓનો અર્થ શો છે? કોઈને પણ પ્રશ્ન થાય કે અર્થ જાણીને વળી શું કામ છે; આપણું કામ બરાબર ચાલતું હોય તો એને “મન” કહો, “બુદ્ધિ” કહો કે પછી “માઈન્ડ” શો ફરક પડે?

ફરક પડે. જેનું પણ નામ જુદું છે તેનું કાર્ય પણ જુદું છે; અથવા એમ કહો કે એ વસ્તુ જ સદંતર જુદી છે. પણી અંદર એક સૂક્ષ્મ જગત રહેલું છે જે આપણા બાહ્ય જીવનને આકાર આપે છે. આ જગતનાં મુખ્ય અંગો છે મન (man), બુદ્ધિ (buddhi), અને આધુનિક પરિભાષામાં જેને ‘માઈન્ડ’ (mind) કહેવાય છે. ભલે આ શબ્દો એકબીજા સાથે જોડાયેલા લાગે, પરંતુ ભારતીય દર્શન અને આધ્યાત્મિકતામાં તેમનો અર્થ ઘણો ઊંડો અને જુદો છે.

મન :

ભગવદ્ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે, “ચંચલં હિ મનઃ” – હે અર્જુન, મન અત્યંત ચંચળ છે. આપણા અસ્તિત્વમાં મન એ એક અત્યંત જટિલ અને રહસ્યમય ઘટક છે. ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રમાં તેને અંતઃકરણનો એક મુખ્ય ભાગ માનવામાં આવે છે. સરળ શબ્દોમાં, મન એટલે આપણા વિચારો, લાગણીઓ, ઈચ્છાઓ, સ્મૃતિઓ અને કલ્પનાઓનું કેન્દ્ર. તે એક એવું સાધન છે જેના દ્વારા આપણે બાહ્ય જગતનો અનુભવ કરીએ છીએ અને આંતરિક રીતે પ્રતિક્રિયા આપીએ છીએ. મનનું સૌથી મોટું લક્ષણ તેની ચંચળતા છે. તે સતત એક વિચારથી બીજા વિચાર પર, એક લાગણીથી બીજી લાગણી પર અને એક ઈચ્છાથી બીજી ઈચ્છા પર ભટકતું રહે છે.

મનને સમજવા માટે તેના કાર્યોને સમજવા જરૂરી છે.

સંકલ્પ અને વિકલ્પ: મનનું મુખ્ય કાર્ય સંકલ્પ અને વિકલ્પ કરવાનું છે. ‘સંકલ્પ’ એટલે કોઈ કાર્ય કરવાનો કે વિચાર કરવાનો નિર્ણય. જ્યારે ‘વિકલ્પ’ એટલે તે નિર્ણય સામે શંકાઓ ઊભી કરવી કે તેનાથી અલગ વિચારણા કરવી. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે તમે સવારે વહેલા ઉઠવાનું નક્કી કરો છો, ત્યારે તે સંકલ્પ છે. પણ તરત જ મન તમને કહે છે, “થોડીવાર વધુ સૂઈ જા, આજે ઠંડી છે” – આ વિકલ્પ છે. આ દ્વંદ્વ સતત ચાલતો રહે છે.

ઈન્દ્રિયોનું માધ્યમ: મન આપણી પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો (આંખ, કાન, નાક, જીભ, ત્વચા) અને પાંચ કર્મેન્દ્રિયોને જોડે છે. મન વિના ઈન્દ્રિયોનો અનુભવ અધૂરો છે. જો તમારું મન બીજે ક્યાંક હોય તો તમે સામેની વસ્તુને જોઈ શકશો પણ તેનું વાસ્તવિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકશો નહીં. એટલે જ તો મન વગર ગમે તેવું સ્વાદિષ્ટ ભોજન પણ ફિક્કું લાગે છે.

સ્મૃતિનો સંગ્રહ: ભૂતકાળની બધી ઘટનાઓ, અનુભવો અને સંસ્કારો મનમાં સંગ્રહિત થાય છે. આ સ્મૃતિઓ આપણા વર્તમાન નિર્ણયો અને વર્તનને પ્રભાવિત કરે છે. મનમાં રહેલી નકારાત્મક સ્મૃતિઓ ભવિષ્યમાં ભય અને ચિંતાનું કારણ બની શકે છે.

આધ્યાત્મિક ગુરુઓ હંમેશા કહે છે કે મન આપણો સૌથી મોટો મિત્ર અને સૌથી મોટો શત્રુ બની શકે છે. જ્યારે મન શાંત, સ્થિર અને સકારાત્મક હોય, ત્યારે તે આપણી બુદ્ધિને યોગ્ય નિર્ણયો લેવામાં મદદ કરે છે. તે આપણને નવા વિચારો, સર્જનાત્મકતા અને શાંતિ પ્રદાન કરે છે. એકાગ્ર મન કોઈપણ કાર્યમાં સફળતાની ચાવી છે. જ્યારે મન અશાંત, ભ્રમિત અને નકારાત્મક હોય, ત્યારે તે ચિંતા, ભય, ક્રોધ અને ઈર્ષ્યાનું કારણ બને છે. તે આપણને સાચા માર્ગથી ભટકાવી દે છે અને ખોટા નિર્ણયો લેવા પ્રેરે છે. ઘણીવાર આપણે જાણીએ છીએ કે શું સાચું છે, પણ મનના આવેગને કારણે ખોટું કામ કરી બેસીએ છીએ.

મનને નિયંત્રિત કરવું એ કોઈપણ આધ્યાત્મિક સાધનાનો પાયો છે. ભારતીય દર્શનમાં આ માટે અનેક માર્ગો બતાવવામાં આવ્યા છે.

ધ્યાન: ધ્યાન એ મનને શાંત કરવા અને તેને વર્તમાન ક્ષણમાં સ્થિર કરવાનો સૌથી શક્તિશાળી ઉપાય છે. ધ્યાનમાં આપણે મનને તેના ભટકતા વિચારોથી અલગ કરીને તેને એક બિંદુ પર કેન્દ્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ.

મંત્ર જાપ: મંત્રનો નિયમિત જાપ કરવાથી મનની ચંચળતા ઓછી થાય છે. મંત્રનું પુનરાવર્તન મનને એક જ જગ્યાએ બાંધી રાખે છે અને તેને અન્ય વિચારોથી ભટકવા દેતું નથી.

નિષ્કામ કર્મ: ભગવદ્ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે ફળની આશા રાખ્યા વગર કર્મ કરવાથી મન શાંત બને છે. જ્યારે આપણે પરિણામની ચિંતા છોડી દઈએ છીએ, ત્યારે મન પરનો બોજ ઓછો થાય છે.

વિવેકનો ઉપયોગ: મન દ્વારા આવતા વિચારો અને લાગણીઓને તરત જ સ્વીકારવાને બદલે, તેનો વિવેકપૂર્વક અભ્યાસ કરવો. આ વિચાર કે લાગણી સાચી છે કે ખોટી? તે મારા માટે હિતકારી છે કે અહિતકારી? આ પ્રશ્નો પૂછીને આપણે મનને બુદ્ધિના માર્ગદર્શન હેઠળ લાવી શકીએ છીએ.

બુદ્ધિ:

આપણે જોયું કે એક બાજુ મન વિચારો અને લાગણીઓનો પ્રવાહ છે, અને બીજી બાજુ બુદ્ધિ વિવેકબુદ્ધિ અને નિર્ણયશક્તિનો પાયો છે. બુદ્ધિ એ મનથી પણ ઉચ્ચ સ્તરની શક્તિ છે. કઠોપનિષદમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તે તર્ક, વિશ્લેષણ અને યોગ્ય-અયોગ્ય વચ્ચેનો ભેદ પારખવાનું કાર્ય કરે છે. જો મન ચંચળ ઘોડો છે, તો બુદ્ધિ તેના પર કાબૂ રાખનાર કુશળ સવાર છે. બુદ્ધિ શબ્દ ‘બુધ્’ ધાતુ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ છે ‘જાણવું’, ‘સમજવું’ અથવા ‘જાગૃત થવું’. આ અર્થમાં બુદ્ધ એટલે કે જે જાગેલો છે તે. તે આપણને અંધકારમાંથી પ્રકાશ તરફ અને અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાન તરફ દોરી જાય છે.

બુદ્ધિને સમજવા માટે તેના કાર્યોને સમજવા જરૂરી છે.

નિર્ણય શક્તિ: બુદ્ધિનું સૌથી મહત્વપૂર્ણ કાર્ય નિર્ણય લેવાનું છે. જ્યારે મન અનેક વિકલ્પો અને લાગણીઓ રજૂ કરે છે, ત્યારે બુદ્ધિ તર્ક અને વિશ્લેષણ દ્વારા શ્રેષ્ઠ માર્ગ પસંદ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કોઈ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં જ્યારે ગભરાઈ જાય છે, ત્યારે બુદ્ધિ શાંતિથી પરિસ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરે છે અને તાર્કિક ઉકેલ શોધે છે.

વિચાર અને વિવેક: બુદ્ધિ માત્ર માહિતીને સ્વીકારતી નથી, પરંતુ તેનું વિશ્લેષણ પણ કરે છે. તે સત્ય અને અસત્ય, હિત અને અહિત, કાયમી અને ક્ષણિક વચ્ચેનો ભેદ પારખે છે. આ શક્તિને કારણે જ મનુષ્ય અન્ય જીવો કરતાં ચડિયાતો છે. આધ્યાત્મિક પરિભાષામાં, આ વિવેકબુદ્ધિ આપણને અવાસ્તવિક (માયા) અને વાસ્તવિક (બ્રહ્મ) વચ્ચેનો ભેદ સમજવામાં મદદ કરે છે.

સ્મૃતિનું વ્યવસ્થાપન: મન દ્વારા સ્મૃતિઓનો સંગ્રહ થાય છે, પરંતુ બુદ્ધિ તે સ્મૃતિઓને વ્યવસ્થિત અને ઉપયોગી રીતે ગોઠવે છે. તે ભૂતકાળના અનુભવોમાંથી શીખે છે અને તેનો ઉપયોગ વર્તમાનના નિર્ણયોમાં કરે છે.

ભારતીય દર્શનમાં બુદ્ધિને આત્મા સુધી પહોંચવાનો એક મહત્વપૂર્ણ સેતુ માનવામાં આવે છે. શુદ્ધ અને તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ જ આપણને ભ્રમ અને અજ્ઞાનતાના પડદા દૂર કરીને સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. ભગવદ્ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે, ‘બુદ્ધિ યોગ’ દ્વારા મનુષ્ય કર્મનાં બંધનોમાંથી મુક્તિ મેળવી શકે છે. બુદ્ધિ યોગ એટલે એવો માર્ગ જ્યાં બુદ્ધિને ઈશ્વરના માર્ગદર્શન હેઠળ કાર્ય કરવા દેવામાં આવે. આત્મા (સ્વયં) એ પરમ શાંતિનું સ્વરૂપ છે, પરંતુ મન અને બુદ્ધિના આવેગો તેને ઢાંકી દે છે. જ્યારે બુદ્ધિ શુદ્ધ થાય છે, ત્યારે તે મનના અવાજને શાંત કરે છે અને આત્માના પ્રકાશને અનુભવવાનું માધ્યમ બને છે. તે સમયે વ્યક્તિ સાચા અને ખોટાના દ્વંદ્વથી ઉપર ઊઠીને પોતાના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણી શકે છે.

મનની જેમ જ, બુદ્ધિને પણ શુદ્ધ અને સશક્ત બનાવવી જરૂરી છે. આ માટે નીચેના ઉપાયો મદદરૂપ થઈ શકે છે:

સત્સંગ: સત્સંગ એટલે સદ્ગુરુઓ, સંતો અને વિદ્વાનોના સમાગમમાં રહેવું. સકારાત્મક અને જ્ઞાની લોકોના વિચારો આપણી બુદ્ધિને સાચી દિશા આપે છે.

શાસ્ત્ર અધ્યયન: દર્શનશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરવાથી બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ બને છે અને જીવનના મૂળભૂત પ્રશ્નોના ઉત્તરો મળે છે.

આત્મનિરીક્ષણ: પોતાના વિચારો, લાગણીઓ અને નિર્ણયોનું સતત નિરીક્ષણ કરવું. આત્મનિરીક્ષણથી આપણે સમજી શકીએ છીએ કે આપણા નિર્ણયો બુદ્ધિ આધારિત છે કે માત્ર આવેગો પર.

ધ્યાન અને એકાગ્રતા: ધ્યાનના અભ્યાસથી મન શાંત થાય છે, અને મન શાંત થવાથી બુદ્ધિ વધુ સ્પષ્ટ અને શક્તિશાળી બને છે.

માઈન્ડ:

આધુનિક મનોવિજ્ઞાન અને પશ્ચિમી દર્શનમાં વપરાતો શબ્દ ‘માઈન્ડ’ એ ભારતીય દર્શનના મન અને બુદ્ધિ બંનેનો સમાવેશ કરતી એક વ્યાપક વિભાવના છે. જ્યારે ભારતીય શાસ્ત્રોમાં મન અને બુદ્ધિને અંતઃકરણના બે અલગ અલગ ભાગો તરીકે જોવામાં આવે છે, ત્યારે ‘માઈન્ડ’ શબ્દ આપણી સમગ્ર માનસિક પ્રણાલીને આવરી લે છે. તેમાં આપણા વિચારો, લાગણીઓ, ઈચ્છાઓ, સ્મૃતિઓ, ચેતના અને અર્ધ-ચેતનાના તમામ પાસાઓનો સમાવેશ થાય છે. સરળ શબ્દોમાં, ‘માઈન્ડ’ એ આપણા મગજની જ્ઞાનાત્મક અને ભાવનાત્મક પ્રવૃત્તિઓનો સમૂહ છે જે આપણા વર્તનને આકાર આપે છે.

‘માઈન્ડ’ને સમજવા માટે તેના કાર્યોને સમજવા જરૂરી છે.

ચેતન મન (Conscious Mind): આ ‘માઈન્ડ’નો એ ભાગ છે જે વર્તમાનમાં સક્રિય હોય છે. તે આપણા જાગૃત વિચારો, તર્ક, અને નિર્ણયો સાથે જોડાયેલ છે. ઉદાહરણ તરીકે, તમે આ લેખ વાંચી રહ્યા છો અને તેને સમજી રહ્યા છો, આ પ્રક્રિયા તમારા ચેતન મન દ્વારા થઈ રહી છે.

અચેતન મન (Unconscious Mind): આ ‘માઈન્ડ’નો સૌથી મોટો અને ઊંડો ભાગ છે. તેમાં આપણી બધી સ્મૃતિઓ, ભૂતકાળના અનુભવો, દબાવેલી લાગણીઓ અને જન્મજાત વૃત્તિઓ સંગ્રહિત હોય છે. મનોવૈજ્ઞાનિક ફ્રોઈડના મતે, ભલે આપણે તેનાથી અજાણ હોઈએ પણ આ ભાગ આપણા વર્તનને સૌથી વધુ પ્રભાવિત કરે છે. આપણા સ્વપ્નો પણ અચેતન મનનો એક ભાગ છે.

અર્ધ-ચેતન મન (Subconscious Mind): આ ચેતન અને અચેતન મન વચ્ચેનો સેતુ છે. અહીં એવા વિચારો અને સ્મૃતિઓ હોય છે જેને આપણે થોડા પ્રયાસથી યાદ કરી શકીએ છીએ. જેમ કે, કોઈ જૂનું ગીત યાદ કરવું કે ગાણિતિક સૂત્રો યાદ કરવા.

સફળ અને શાંતિપૂર્ણ જીવન માટે ‘માઈન્ડ’ને સમજવું અને તેને નિયંત્રિત કરવું અનિવાર્ય છે. આ માટેના કેટલાક માર્ગો નીચે મુજબ છે:

માઈન્ડફુલનેસ (Mindfulness): આ એક એવી ટેકનિક છે જેમાં આપણે આપણા વિચારો, લાગણીઓ અને શારીરિક સંવેદનાઓને કોઈ પણ નિર્ણય કે પ્રતિક્રિયા આપ્યા વિના નિરીક્ષણ કરીએ છીએ. આનાથી આપણું ચેતન મન વર્તમાન પર કેન્દ્રિત થાય છે અને અશાંતિ ઓછી થાય છે.

સકારાત્મક આત્મચિંતન: આપણા અર્ધ-ચેતન અને અચેતન મનમાં સકારાત્મક વિચારો અને માન્યતાઓને દાખલ કરવાથી આપણા વર્તન અને ભાવનાઓમાં પરિવર્તન આવે છે. સવારે અને રાત્રે સકારાત્મક નિવેદનોનું પુનરાવર્તન (Affirmations) કરવાથી આ પ્રક્રિયા સરળ બને છે.

ધ્યાન અને યોગ: ધ્યાન એ ‘માઈન્ડ’ને નિયંત્રિત કરવા માટેની સૌથી અસરકારક પદ્ધતિ છે. તે મન અને શરીર વચ્ચે સુમેળ સાધે છે, તણાવ ઓછો કરે છે અને આંતરિક શાંતિ પ્રદાન કરે છે.

ચિત્તશુદ્ધિ: ભારતીય દર્શન મુજબ, ચિત્તશુદ્ધિ એટલે મનના સંસ્કારોને શુદ્ધ કરવા. આ નિઃસ્વાર્થ સેવા, કરુણા અને ભક્તિભાવ જેવા ગુણો કેળવવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.

પાશ્ચાત્ય દર્શનમાં ‘માઈન્ડ’ને બ્રેઈનને ચલાવનાર સોફ્ટવેર ગણવામાં આવે છે જ્યારે ભારતીય દર્શનમાં ‘માઈન્ડ’ને (જેને અંતઃકરણ કહેવામાં આવે છે) મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકારના સંયુક્ત સ્વરૂપ તરીકે જોવામાં આવે છે.

•   મન લાગણીઓ અને વિચારો ઉત્પન્ન કરે છે.
•   બુદ્ધિ તે વિચારોનું વિશ્લેષણ કરે છે.
•   ચિત્ત સંસ્કારોનો ભંડાર છે.
•   અહંકાર ‘હું’ અને ‘મારું’ નો ભાવ જગાડે છે.

આ ચારેય ઘટકો ભેગા મળીને આપણી સમગ્ર માનસિક પ્રણાલીનું નિર્માણ કરે છે, જેને આધુનિક પરિભાષામાં ‘માઈન્ડ’ કહેવામાં આવે છે. તેથી, ‘માઈન્ડ’નું સંચાલન કરવું એટલે આ ચારેય ઘટકો વચ્ચે સુમેળ સ્થાપિત કરવો. કઠોપનિષદ સમજાવે છે કે માનવ શરીર રથ છે, ઈન્દ્રિયો ઘોડાઓ છે, મન તેની લગામ છે, બુદ્ધિ તેનો સારથી છે, અને આત્મા આ રથનો ચાલક છે.

ચાલો એક વાર્તા દ્વારા આ વાતને સંકેલીએ:

એક યુવાન, તેજસ્વી વિદ્વાન અનેક વર્ષો સુધી પ્રાચીન ગ્રંથોનો અભ્યાસ અને અસંખ્ય દર્શનશાસ્ત્રને યાદ કરીને ખૂબ જ જ્ઞાની બન્યો હતો. તેની બુદ્ધિ અત્યંત પ્રખર હતી. તેણે પર્વત રહેતા એક મહાન ગુરુ વિશે સાંભળ્યું અને તેમને મળવા ગયો. તેને આશા હતી કે તે અંતિમ સત્ય પ્રાપ્ત કરી શકશે.

જ્યારે તે ગુરુ પાસે પહોંચ્યો, ત્યારે ગુરુએ હળવા સ્મિત સાથે તેનું સ્વાગત કર્યું, બેસાર્યો અને કહ્યું. "આપણે થોડી ચા પીએ."

ગુરુ ચા રેડી રહ્યા હતા ત્યારે વિદ્વાને પોતાના જ્ઞાન વિશે બોલવાનું શરૂ કર્યું. તેણે જુદા જુદા સિદ્ધાંતોની જટિલતા, દર્શનશાસ્ત્ર વચ્ચેના સૂક્ષ્મ ભેદો અને તેણે જીતેલી અસંખ્ય દલીલો વિશે વાત કરી. તેણે જણાવ્યું કે તેની પાસે કેટલું શક્તિશાળી ‘માઈન્ડ’ છે.

ગુરુએ ધીરજપૂર્વક સાંભળ્યું, પણ ચા રેડવાનું ચાલુ રાખ્યું. વિદ્વાન બોલતો રહ્યો, પણ ટૂંક સમયમાં તેણે એક વિચિત્ર વાત નોંધી. પ્યાલો ચાથી ભરાઈ ગયો હતો, પણ ગુરુ હજી પણ ચા રેડી રહ્યા હતા. ચા પ્યાલામાંથી ટેબલ પર ઢોળાઈ, પછી જમીન પર અને એક નાનકડું ખાબોચિયું બની ગયું.

“અરે, ગુરુજી!” વિદ્વાન ચીસ પાડી ઉઠ્યો. “પ્યાલો ભરાઈ ગયો છે! હવે એમાં વધુ ચા ભરાશે નહીં!"

ગુરુએ ચા રેડવાનું બંધ કર્યું અને વિદ્વાન સામે જોયું અને શાંતિથી કહ્યું, “તું આ પ્યાલા જેવો છે, તું મારા પાસે તારા પોતાના વિચારો અને જ્ઞાનથી ભરેલો આવ્યો છે. તારી બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ છે, અને તારું મન તેં જે શીખ્યું છે તેનાથી છલકાઈ રહ્યું છે. તારો પ્યાલો પહેલેથી જ ભરેલો છે એટલે હું તને નવું કઈ રીતે શીખવી શકું?”

વિદ્વાન સમજી ગયો. તેને સમજાયું કે તેણે જે જ્ઞાન ભેગું કર્યું હતું તે એક બોજ હતો, સાધન નહીં. તેની બુદ્ધિ શક્તિશાળી હતી, પણ તેના મનની સતત ચાલતી વાતો અને તેના ‘માઈન્ડ’ના અભિમાને તેને સાચું શીખવાથી દૂર રાખ્યો હતો.

સાચા અર્થમાં સમજવા માટે, તેણે પહેલા પોતાનો પ્યાલો ખાલી કરવો પડશે. તેણે પોતાના વિચારોના અવિરત પ્રવાહને રોકવો પડશે અને તેની બુદ્ધિની દરેક વસ્તુનું વિશ્લેષણ કરવાની જરૂરિયાતને શાંત કરવી પડશે. ફક્ત ત્યારે જ તે ગુરુ જે સરળ સત્ય વહેંચવા તૈયાર હતા, તેના માટે ખુલ્લો થઈ શકશે.

ચાલો આપણો પ્યાલો ખાલી કરીએ....

***